ଭାରତର ସଂସ୍କୃତି

ଭାରତୀୟ ସଂସ୍କୃତି ଭାରତୀୟ ଉପମହାଦେଶରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ କିମ୍ବା ଏହା ସହ ଜଡ଼ିତ ସାମାଜିକ ମାନଦଣ୍ଡ, ନୈତିକ ମୂଲ୍ୟବୋଧ, ପାରମ୍ପାରିକ ରୀତିନୀତି, ବିଶ୍ୱାସ ବ୍ୟବସ୍ଥା, ରାଜନୈତିକ ବ୍ୟବସ୍ଥା, କଳାକୃତି ଏବଂ ପ୍ରଯୁକ୍ତିବିଦ୍ୟାର ଐତିହ୍ୟ । ଏହି ନାମ ଭାରତ ବାହାରେ ଥିବା, ବିଶେଷ କରି ଦକ୍ଷିଣ ଏସିଆ ଏବଂ ଦକ୍ଷିଣ ପୂର୍ବ ଏସିଆର ଦେଶ ଏବଂ ସଂସ୍କୃତିସମୂହ ଭାରତର ଇତିହାସ, ବିସ୍ଥାପନ, ଉପନିବେଶ କିମ୍ବା ପ୍ରଭାବଦ୍ୱାରା ଭାରତ ସହିତ ଦୃଢ଼ ଭାବରେ ଜଡ଼ିତ ହୋଇଥିଲେ ସେସବୁ ଦେଶ ଓ ସଂସ୍କୃତିସବୁ ପାଇଁ ମଧ୍ୟ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ । ଭାରତ ମଧ୍ୟରେ ଭାଷା, ଧର୍ମ, ନୃତ୍ୟ, ସଙ୍ଗୀତ, ସ୍ଥାପତ୍ୟ, ଖାଦ୍ୟ ଏବଂ ରୀତିନୀତି ସ୍ଥାନ ଭିତ୍ତିରେ ଭିନ୍ନ ।

ଭାରତୀୟ ସଂସ୍କୃତି, ପ୍ରାୟତଃ ଅନେକ ସଂସ୍କୃତିର ମିଶ୍ରଣ ଭାବରେ ନାମିତ । ସିନ୍ଧୁ ସଭ୍ୟତାରୁ ଆରମ୍ଭ ହୋଇ ଏହା ଅନେକ ସହସ୍ରବର୍ଷ ପୁରୁଣା ଏକ ଇତିହାସଦ୍ୱାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଛି ।^[୧]^[୨] ଭାରତୀୟ ସଂସ୍କୃତିର ଅନେକ ଉପାଦାନ ଯଥା ଭାରତୀୟ ଧର୍ମ, ଗଣିତ, ଦର୍ଶନ, ରୋଷେଇ, ଭାଷା, ନୃତ୍ୟ, ସଂଗୀତ ଏବଂ ଚଳଚ୍ଚିତ୍ର ଇଣ୍ଡୋସ୍ଫିୟର, ବିଶାଳ ଭାରତ ଏବଂ ବିଶ୍ୱରେ ଗଭୀର ପ୍ରଭାବ ପକାଇଛି ।

ଭାଷା

ବୃହତ ଭାରତର ଭାଷା ପରିବାର

ଭାରତରେ କୁହାଯାଉଥିବା ଅନେକ ଭାଷାର ସଂଖ୍ୟା ହିଁ ଭାରତର ସଂସ୍କୃତି ଏବଂ ପାରମ୍ପରିକ ବିବିଧତାକୁ ବଢ଼ାଇ ପାରିଛି । ୧୦୦୦ (ଯଦି ଆମେ ପ୍ରାଦେଶିକ କଥା ଏବଂ ପ୍ରାଦେଶିକ ଶବ୍ଦକୁ ଗଣିବା, ଯଦି ଆମେ ସେଗୁଡିକୁ ନ ଗଣିବା ତ' ଏହି ସଂଖ୍ୟା ୨୧୬ ରହିଯାଏ) ଭାଷା ଏହିପରି ଅଛି ଯାହାକୁ ୧୦,୦୦୦ରୁ ଅଧିକ ଲୋକସମୂହଦ୍ୱାରା କୁହାଯାଏ, ହେଲେ ବହୁ ଏହିପରି ମଧ୍ୟ ଭାଷା ଅଛି, ଯାହା ୧୦,୦୦୦ରୁ କମ ଲୋକ କୁହନ୍ତି । ଭାରତରେ ସମୁଦାୟ ୪୧୫ ପ୍ରକାରର ଭାଷା ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ । ଭାରତୀୟ ସମ୍ବିଧାନ ସଂଘ ସରକାରର ସଞ୍ଚାର ପାଇଁ ହିନ୍ଦୀ ଏବଂ ଇଂରାଜୀ ଭାଷାର ବ୍ୟବହାରକୁ ଆଧିକାରୀକ ଭାଷା (official language) ରୂପରେ ଘୋଷିତ କରିଛନ୍ତି । ଘୋଷିତ କରିଛନ୍ତି କି ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ରାଜ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ ତାଙ୍କ ନିଜର ଆନ୍ତରିକ ସଞ୍ଚାର ପାଇଁ ନିଜ ରାଜ୍ୟ ଭାଷା (state's language)ର ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇଥାଏ । ଭାରତରେ ଦୁଇ ପ୍ରମୁଖ ଭାଷା ସମ୍ବନ୍ଧୀ ପ୍ରମୁଖ ପରିବାର ରହିଛି - "ଭାରତୀୟ ଆର୍ଯ୍ୟ ଭାଷା ଏବଂ ଦ୍ରାବିଡ଼ ଭାଷା", ଏଥି ମଧ୍ୟରୁ ପ୍ରଥମ ଭାଷାର ପରିବାର ମୁଖ୍ୟତଃ ଭାରତର ଉତ୍ତରୀ (northern), ପଶ୍ଚିମୀ (western), ମଧ୍ୟ (central) ଏବଂ ପୁର୍ବୀ (eastern) କ୍ଷେତ୍ରରେ ଘେରିହୋଇଛି , ଦ୍ୱିତୀୟ ଭାଷା ପରିବାର ଭାରତର ଦକ୍ଷିଣ ଭାଗରେ ରହିଛି । ଭାରତର ସବୁଠାରୁ ବଡ଼ ଭାଷା ପରିବାର ରହିଛି ଅଷ୍ଟ୍ରୋ-ଏସିଆଟିକ (Austro-Asiatic) ଭାଷା ସମୂହ , ଯେଉଁଥିରେ ସାମିଲ ହୋଇଛି ଭାରତର ମଧ୍ୟ ଏବଂ ପୂର୍ବରେ କୁହାଯାଉଥିବା ମୁଣ୍ଡା ଭାଷା (Munda languages), ଉତ୍ତରପୂର୍ବରେ କୁହାଯାଉଥିବା ଖାସୀ ଭାଷା (Khasian languages) ଏବଂ ନିକୋବାର ଦ୍ୱୀପ (Nicobar Islands)ରେ କୁହାଯାଉଥିବା ଭାଷାକୁ ନିକୋବାରୀ ଭାଷା (Nicobarese languages) କୁହାଯାଏ । ଭାରତର ଚତୁର୍ଥ ସବୁଠାରୁ ବଡ଼ ଭାଷା ପରିବାର ହେଉଛି ତିବ୍ବତି-ବର୍ମନ ଭାଷା (Tibeto-Burman languages) ପରିବାର ଯାହା ଚୀନୀ-ତିବ୍ବତି ଭାଷା ପରିବାରର ଏକ ଉପସମୂହ ଅଟେ ।

ଭାଷାର ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ବିବରଣୀ

ଭାରତର ସମ୍ବିଧାନରେ ୨୩ ଭାଷାମାନଙ୍କୁ ସାମ୍ବିଧାନିକ ରୂପରେ ଜଣାଯାଏ । ହିନ୍ଦୀ ଏବଂ ଭାରତୀୟ ଇଂରାଜୀ , କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ସରକାରଦ୍ୱାରା ରାଜଭାଷା ରୂପରେ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଥାଏ । ରାଜ୍ୟ ସରକାର ନିଜ ଭାଷାର ରାଜ ଭାଷା ରୂପରେ ପ୍ରୟୋଗ କରିପାପାରନ୍ତି ।

ଭାରତର ଉତ୍ତର ଭାଗରେ ହିନ୍ଦୀ ସବୁଠାରୁ ଅଧିକ କୁହାଯାଇଥାଏ । ଭାରତୀୟ ଜନଗଣନା ଅନୁସାରେ ହିନ୍ଦୀରେ ଅନେକ ହିନ୍ଦୀ ଭାଷା ସମ୍ମିଳିତ ହୋଇଥାଏ । ୨୦୦୧ରେ ଭାରତୀୟ ଜନଗଣନା ଅନୁସାରେ ଭାରତର ୪୫% ଜନତା ହିନ୍ଦୀ ଜାଣିଥାନ୍ତି ଏବଂ ୨୫% ଲୋକମାନଙ୍କର ଏହା ମାତୃଭାଷା ।^[୩]୨୦୦୧ ମସିହାର ଜନଗଣନାରେ ୨୨୬,୪୪୯ ଭାରତୀୟ ଇଂରାଜୀକୁ ମାତୃଭାଷା ବୋଲି ଦଲିଲ କରାଯାଇଛି ।^[୪]କେବଳ ୧୪,୧୩୫ ଜଣଙ୍କର ସଂସ୍କୃତ ନିଜ ମାତୃଭାଷା ବୋଲି କୁହାଯାଇଥିଲା ।^[୫] ଭୀଲୀ ଭାଷା ସବୁଠାରୁ ବଡ଼ ଭାଷା ଅଟେ ଯାହା ଅନୁସୂଚିତ ନୁହେଁ ।

ଭାରତର ଗ୍ରୀନବର୍ଗ ଡାଇବାର୍ଷିଟି ଇଣ୍ଡକ୍ସ ୦.୯୧୪ ଅଟେ ଅର୍ଥାତ ଯଦିଓ ଦେଶରେ ଏହିପରି କୌଣସି ଦୁଇ ଲୋକଙ୍କୁ ବଛାଯାଏ ତ ୯୧.୪% ସୁଯୋଗ ହୋଇପାରେ କି ଦୁଇ ଜଣଙ୍କ ମାତୃଭାଷା ଅଲଗା ହୋଇପାରେ ।^[୬]

ସ୍ଥାନୀୟ ଲୋକମାନଙ୍କର ସଂଖ୍ୟା ଅନୁସାରେ ଭାଷାମାନଙ୍କର ସୂଚୀ

ପ୍ରଥମ ଭାଷାରୂପେ ବକ୍ତାମାନଙ୍କର ସଂଖ୍ୟା ଅନୁସାରେ "ଦେଶୀ ଭାଷା" ମାନଙ୍କ ପୂର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରତିଶତ ୧୨୭% ଅଟେ । ୧୯୯୧ ମସିହାରେ ଭାରତ ଜନସଂଖ୍ୟାରେ "ଦ୍ୱି ଭାଷାବାଦ" ୧୯.୪% ଏବଂ "ତ୍ରି ଭାଷାବାଦ" ୭.୨% ଭାବେ ମିଳିପାରିଛି ।

୧୦ ଲକ୍ଷରୁ ଅଧିକ କୁହାଯାଉଥିବା ଭାଷା

୨୦୦୧ ମସିହାର ଜନଗଣନା ଅନୁସାରେ ୨୯ ଭାଷାର ୧୦ ଲକ୍ଷରୁ ଅଧିକ ହେଉଛି କୁହାଯାଉଥିବା ଭାଷା ଅଟେ । ନିମ୍ନରେ ଗାଢ଼ରେ ଅଙ୍କିତ ଭାଷା ଅନୁସୂଚିତ ଅଟେ । କେବଳ ସଂସ୍କୃତ ଏହିପରି ଏକ ଅନୁସୂଚିତ ଭାଷା ଅଟେ ଯାହାର ୧୦ ଲକ୍ଷରୁ କମ ଲୋକ ବ୍ୟବହାର କରିଥାନ୍ତି ।

**ସାରଣୀ : ଭାଷାର ସ୍ଥାନୀୟ ବକ୍ତା (କୁହାଯାଉଥିବା ବାକ୍ୟ) ଅନୁସାରେ**
ସ୍ତର	ଭାଷା	୨୦୦୧ ଜନଗଣନା ^[୭] (ପୂର୍ଣ୍ଣ ଜନସଂଖ୍ୟା ୧,୦୨୮,୬୧୦,୩୨୮)		୧୯୯୧ ଜନଗଣନା ^[୮] (ପୂର୍ଣ୍ଣ ଜନସଂଖ୍ୟା ୮୩୮,୫୮୩,୯୮୮)		ଏନକାର୍ଟ ୨୦୦୭ର ଅନୁମାନ^[୯] (ବିଶ୍ୱରେ )
		କୁହାଯାଉଥିବା ଭାଷା ସଂଖ୍ୟା	ପ୍ରତିଶତ	କୁହାଯାଉଥିବା ଭାଷା	ପ୍ରତିଶତ	କୁହାଯାଉଥିବା ଭାଷା
୧	ହିନ୍ଦୀ^[୧୦]	୪୨୨,୦୪୮,୬୪୨	୪୧.୧%	୩୨୯,୫୧୮,୦୮୭	୩୯.୨୯%	୩୬୬ ନିୟୁତ
୨	ବଙ୍ଗାଳୀ	୮୩,୩୬୯,୭୬୯	୮.୧୧%	୬୯,୫୯୫,୭୩୮	୮.୩୦%	୨୦୭ ନିୟୁତ
୩	ତେଲୁଗୁ	୭୪,୦୦୨,୮୫୬	୭.୧୯%	୬୬,୦୧୭,୬୧୫	୭.୮୭%	୬୯.୭ ନିୟୁତ
୪	ମରାଠୀ	୭୧,୯୩୬,୮୯୪	୬.୯୯%	୬୨,୪୮୧,୬୮୧	୭.୪୫%	୬୮.୦ ନିୟୁତ
୫	ତାମିଲ	୬୦,୭୯୩,୮୧୪	୫.୯୧%	୫୩,୦୦୬,୩୬୮	୬.୩୨%	୬୬.୦ ନିୟୁତ
୬	ଉର୍ଦ୍ଦୁ	୫୧,୫୩୬,୧୧୨	୫.୦୧%	୪୩,୪୦୬,୯୩୨	୫.୧୮%	୬୦.୩ ନିୟୁତ
୭	ଗୁଜୁରାଠୀ	୪୬,୦୯୧,୬୧୭	୪.୪୮%	୪୦,୬୭୩,୮୧୪	୪.୮୫%	୪୬.୧ ନିୟୁତ
୮	କନ୍ନଡ	୩୭,୯୨୪,୦୧୧	୩.୬୯%	୩୨,୭୫୩,୬୭୬	୩.୯୧%	୩୫.୩ ନିୟୁତ
୯	ମାଲୟଲମ	୩୩,୦୬୬,୩୯୨	୩.୨୧%	30,377,176	3.62%	35.7 ନିୟୁତ
୧୦	ଓଡ଼ିଆ	୩୩,୦୧୭,୪୪୬	୩.୨୧%	28,061,313	3.35%	32.3 ନିୟୁତ
୧୧	ପଞ୍ଜାବୀ	୨୯,୧୦୨,୪୭୭	୨.୮୩%	23,378,744	2.79%	57.1 ନିୟୁତ
୧୨	ଉସମୀ	୧୩,୧୬୮,୪8୪	୧.୨୮%	13,079,696	1.56%	15.4 ନିୟୁତ
୧୩	ମୈଥିଳୀ	୧୨,୧୭୯,୧୨୨	୧.୧୮%	7,766,921	0.926%	24.2 ନିୟୁତ
୧୪	ଭୀଲୀ	୨,୫୮୨,୯୫୭	୦.୯୩%
୧୫	ସାନ୍ତାଳୀ	୬,୪୬୯,୬୦୦	୦.୬୩%	5,216,325	0.622%
୧୬	କାଶ୍ମୀରୀ	୫,୫୨୭,୬୯୮	୦.୫୪%
୧୭	ନେପାଳୀ	୨,୮୭୧,୭୪୯	୦.୨୮%	2,076,645	0.248%	16.1 ନିୟୁତ
୧୮	ଗୋଣ୍ଡି	୨,୭୧୩,୭୯୦	୦.୨୬%
୧୯	ସିନ୍ଧୀ	୨,୫୩୫,୪୮୫	୦.୨୫%	2,122,8୪8	0.253%	19.7 ନିୟୁତ
୨୦	କୋଙ୍କଣୀ	୨,୪୮୯,୦୧୫	୦.୨୪%	1,760,607	0.210%
୨୧	ଡୋଗରୀ	୨,୨୮୨,୫୮୯	୦.୨୨%
୨୨	ଖାନଦେଶୀ	୨,୦୭୫,୨୫୮	୦.୨୧%
୨୩	କୁରୁଖ	୧,୭୫୧,୪୮୯	୦.୧୭%
୨୪	ତୁଲୂ	୧,୭୨୨,୭୬୮	୦.୧୭%
୨୫	ମଣିପୁରୀ	୧,୪୬୬,୭୦୫^*	୦.୧୪%	୧,୨୭୦,୨୧୬	୦.୧୫୧%
୨୬	ବୋଡୋ	୧,୩୫୦,୪୭୮	୦.୧୩%	୧,୨୨୧,୮୮୧	୦.୧୪୬%
୨୭	ଖାସୀ	୧,୧୨୮,୫୭୫	୦.୧୧%
୨୮	ମୁଣ୍ଡାରୀ ଭାଷା	୧,୦୬୧,୩୫୨	୦.୧୦୩%
୨୯	ହୋ	୧,୦୪୨,୭୨୪	୦.୧୦୧%

* ମଣିପୁରର ସେନାପଟୀ ଜେଲର ପାଓମାଟା , ମାଓ-ମରମ ଏବଂ ପୁରୁଲ ଉପା ବିଭାଗର ସଂଖ୍ୟା , ୨୦୦୧ ମସିହାରେ ଜନଗଣନା ରବ୍ଦ ହେବ କାରଣରୁ ଯୋଡ଼ା ଗଲା ନାହିଁ ।

୧,୦୦,୦୦୦ରୁ ୧୦ ଲକ୍ଷ କୁହା ଯାଉଥିବା ଭାଷା

ସ୍ତର	ଭାଷା	୨୦୦୧ ଜନଗଣନା
ସ୍ତର	ଭାଷା	କହୁଥିବା ଭାଷା ସଂଖ୍ୟା	ପ୍ରତିଶତ
30	କୁଇ	916,222	0.089%
31	ଗାରୋ	889,479	0.086%
32	ତ୍ରିପୁରୀ	854,023	0.083%
33	ଲୁସାଈ /ମିଜୋ	674,756	0.066%
34	ହଲାବୀ	593,443	0.058%
35	କୋରକୂ	574,481	0.056%
36	ମିରୀ /ମିଶିଙ୍ଗ	551,224	0.054%
37	ମୁଣ୍ଡା ଭାଷା	469,357	0.046%
38	କର୍ବୀ / ମିକିର	419,534	0.041%
39	କୋୟ	362,070	0.035%
40	ଆଓ	261,387	0.025%
41	ସବାରହ	252,519	0.025%
42	କନ୍ୟାକ	248,109	0.024%
43	ଖାରିୟା	239,608	0.023%
44	ଇଂରାଜୀ	226,449	0.022%
45	ମାଲ୍ଟୋ ଭାଷା	224,926	0.022%
46	ନିଶୀ	211,485	0.021%
47	ଆଦି	198,462	0.019%
48	ଥାଡୋ	190,595	0.019%
49	ଲୋଥା	170,001	0.017%
50	କୋର୍ଗୀ /କୋଡାଗୁ	166,187	0.016%
51	ରଭା	164,770	0.016%
52	ତାଙ୍ଗଖୁଳ	142,035	0.014%
53	କିସାନ	141,088	0.014%
54	ଅଙ୍ଗାମୀ	132,225	0.013%
55	ଫୋମ	122,508	0.012%
56	କୋଲାମୀ	121,855	0.012%
57	ଖୋଣ୍ଡ /କୋନ୍ଧ ^[୧୧]	118,597	0.012%
58	ଦିମାସା	111,961	0.011%
59	ଲଦ୍ଦଖୀ	104,618	0.010%
60	ସେମା	103,529	0.010%

କୁହାଯାଉଥିବା ସଂଖ୍ୟା ଅନୁସାରେ ମାତୃଭାଷାର ସୂଚୀ

୨୦୦୧ ମସିହାର ଜନଗଣନା ଅନୁସାରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଭାଷାର ଏକରୁ ଅଧିକ ମାତୃଭାଷା ରହିଛି । କହୁଥିବା ଲୋକମାନଙ୍କର ସଂଖ୍ୟା ଏହି ମାତୃଭାଷା ପାଇଁ ଉପଲବ୍ଧ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ତାହା ମଧ୍ୟ ସେମାନଙ୍କ ସମ୍ବନ୍ଧିତ ଭାଷାକୁ କହୁଥିବା ସଂଖ୍ୟାରେ ସାମିଲ କରାଯାଇଅଛି । ନିମ୍ନ ତାଲିକାରେ ୧୦ ଲକ୍ଷରୁ ଅଧିକ ବକ୍ତା ଯୁକ୍ତ ମାତୃଭାଷାକୁ ସୂଚୀବଦ୍ଧ କରାଯାଇଛି ।

୧୦ ଲକ୍ଷରୁ ଅଧିକ ବକ୍ତା ଯୁକ୍ତ ମାତୃଭାଷା ^[୭]
ସ୍ତର	ମାତୃଭାଷା	2001 ଜନଗଣନା		ଭାଷାରେ ସାମିଲ
ସ୍ତର	ମାତୃଭାଷା	କହୁଥିବା ଭାଷା ସଂଖ୍ୟା	ପ୍ରତିଶତ	ଭାଷାରେ ସାମିଲ
1	ହିନ୍ଦୀ	257,919,635	25.071%
2	ବଙ୍ଗଳା	82,୪62,୪37	8.016%
3	ତେଲୁଗୁ	73,817,1୪8	7.176%
4	ମରାଠୀ	71,701,୪78	6.970%
5	ତାମିଲ	60,655,813	5.896%
6	ଉର୍ଦ୍ଦୁ	51,533,95୪	5.009%
7	ଗୁଜରାଟୀ	୪5,715,65୪	୪.୪୪୪%
8	କନ୍ନଡ଼	37,7୪2,232	3.669%
9	ଭୋଜପୁରୀ	33,099,497	3.217%	ହିନ୍ଦୀ
10	ମାଲାୟାଲମ	33,015,୪20	3.209%
11	ଓଡ଼ିଆ	32,110,୪82	3.121%
12	ପଞ୍ଜାବୀ	28,152,79୪	2.737%
13	ରାଜସ୍ଥାନୀ	18,355,613	1.78୪%	ହିନ୍ଦୀ
14	ମଗାଧି /ମଗହୀ	13,978,565	1.359%	ହିନ୍ଦୀ
15	ଛତିଶଗଡୀ	13,260,186	1.289%	ହିନ୍ଦୀ
16	ଆସାମୀ	12,778,735	1.2୪2%
17	ମୈଥିଳୀ	12,178,673	1.184%
18	ହରିୟାଣୀ	7,997,192	0.777%	ହିନ୍ଦୀ
19	ମାରୁଆଡ଼ୀ	7,936,183	0.771%	ହିନ୍ଦୀ
20	ସାନ୍ତାଳୀ	5,9୪3,679	0.578%	ᱥᱟᱱᱛᱟᱲᱤ
21	ମାଲବୀ	5,565,167	0.5୪1%	हिंदी
22	କାଶ୍ମୀରୀ	5,362,3୪9	0.521%
23	ମେବାଡ଼ି	5,091,697	0.୪95%	ହିନ୍ଦୀ
24	ଖୋରତା/ ଖୋଟା	୪,725,927	0.୪59%	ହିନ୍ଦୀ
25	ଭିଲୀ	3,313,୪81	0.322%
26	ବୁନ୍ଦେଲି	3,072,1୪7	0.299%	ହିନ୍ଦୀ
27	ନେପାଳୀ	2,867,922	0.279%
28	ବାଘେଲି	2,865,011	0.278%	ହିନ୍ଦୀ
29	ପାହାଡ଼ୀ	2,832,825	0.275%	ହିନ୍ଦୀ
30	ଲମ୍ବାଡ଼ି	2,707,562	0.263%	ହିନ୍ଦୀ
31	ଅବଧୀ	2,529,308	0.2୪6%	ହିନ୍ଦୀ
32	ବାଗଡ଼ୀ	2,510,811	0.2୪୪%	ଭୀଲୀ
33	ଗୋଣ୍ଡି	2,505,2୪7	0.2୪୪%
34	ହରୌତୀ	2,୪62,867	0.239%	ହିନ୍ଦୀ
35	କୋଙ୍କଣୀ	2,୪20,1୪0	0.235%
36	ଡୋଗରୀ	2,282,5୪7	0.222%
37	ଗଡ଼ବାଲୀ	2,267,31୪	0.220%	ହିନ୍ଦୀ
38	ନିମାଡ଼ି	2,1୪8,1୪6	0.209%	ହିନ୍ଦୀ
39	ସାଦରୀ	2,0୪୪,776	0.199%	ହିନ୍ଦୀ
40	କୁମାଉନୀ	2,003,783	0.195%	ହିନ୍ଦୀ
41	ଧୁନ୍ଦାରୀ	1,871,130	0.182%	ହିନ୍ଦୀ
42	ଅହିରାଣୀ	1,865,813	0.181%	ଖାନଦେଶୀ
43	କୁରୁଖ/ଓରଣ	1,737,0୪୪	0.169%
44	ତୁଳୁ ଭାଷା	1,720,୪22	0.167%
45	ସିନ୍ଧୀ	1,69୪,061	0.165%
46	ମଣିପୁରୀ	1,୪66,୪97	0.1୪3%
47	ସୁରଗଜିୟା	1,୪58,533	0.1୪2%	ହିନ୍ଦୀ
48	ବାଗରୀ	1,୪3୪,123	0.139%	ହିନ୍ଦୀ
49	ବୋଡୋ	1,330,775	0.129%
50	ବଞ୍ଜାରୀ	1,259,821	0.122%	ହିନ୍ଦୀ
51	ନାଗପୁରିଆ	1,2୪2,586	0.121%	ହିନ୍ଦୀ
52	ସୁରଜାପୁରୀ ଭାଷା	1,217,019	0.118%	ହିନ୍ଦୀ
53	କାଙ୍ଗଡ଼ୀ	1,122,8୪3	0.109%	ହିନ୍ଦୀ
54	ମୁଣ୍ଡାରୀ	1,0୪6,951	0.102%
55	ହୋ	1,037,987	0.101%

ଧର୍ମ

ଲଦାଖ, ଭାରତରେ ଥିକ୍ସ ମଠରେ ମୌତ୍ରେୟ ଚିତ୍ରୀତ ଏକ ମୂର୍ତ୍ତୀ ବନ୍ଦ ହେବା । ଭାରତୀୟ ଧର୍ମ, ଯେପରି ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମ ଏବଂ ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମ, ଭାରତ ପାଇଁ ସ୍ୱଦେଶୀ ଅଟନ୍ତି ।^[୧୨]

ଭାରତର ଧାର୍ମିକ ସମୁଦାୟ ଅଙ୍କ ନିମ୍ନଲିଖିତ ଅଟେ (୨୦୦୧ ଜନଗଣନା) :-

Religions of India

ଧର୍ମ	ଜନସଂଖ୍ୟା	ପ୍ରତିଶତ
ସମସ୍ତ ଧର୍ମ	୧,୦୨୮,୬୧୦,୩୨୮	୧୦୦.୦୦%
ହିନ୍ଦୁ	୮୨୭,୫୭୮,୮୬୮	୮୦.୫%
ମୁସଲମାନ	୧୩୮,୧୮୮,୨୪୦	୧୩.୪%
ଈସାଈ	୨୪,୦୮୦,୦୧୬	୨.୩%
ସିଖ୍	୧୯,୨୧୫,୭୩୦	୧.୯%
ବୌଦ୍ଧ	୭,୯୫୫,୨୦୭	୦.୮%
ଜୈନ	୪,୨୨୫,୦୫୩	୦.୪%
ବହାଈ	୧,୯୫୩,୧୧୨	୦.୧୮%
ସାର୍ନା	୨୩,୪୪,୨୩୪	୦.୨୦%
ଅନ୍ୟ	୪,୬୮୬,୫୮୮	0.୩୨%
ଧର୍ମର ତଥ୍ୟ ବାହାର କରାଯାଇ ନ ଥିଲା	୭୨୭,୫୮୮	୦.୧%

ଧାର୍ମିକ ସମୂହର ବିଶେଷତା

ଧାର୍ମିକ ସମୂହ	ଜନସଂଖ୍ୟା %	ବିକାଶ (୧୯୯୧-୨୦୦୧)	ଲିଙ୍ଗ ଅନୁପାତ (କୁଳ)	ସାକ୍ଷରତା (%)	କାର୍ଯ୍ୟରେ ଭାଗିଦାରୀ (%)	ଲିଙ୍ଗ ଅନୁପାତ (ଗ୍ରାମୀଣ)	ଲିଙ୍ଗ ଅନୁପାତ (ସହରୀ)	ଲିଙ୍ଗ ଅନୁପାତ (ପିଲାମାନେ)^ε[›]
ହିନ୍ଦୁ	୮୦.୪୬%	୨୦.୩%	୯୩୧	୬୫.୧%	୪୦.୪%	୯୪୪	୮୯୪	୯୨୫
ମୁସଲମାନ	୧୩.୪୩%	୩୬.୦%	୯୩୬	୫୯.୧%	୩୧.୩%	୯୫୩	୯୦୭	୯୫୦
ଈସାଈ	୨.୩୪%	୨୨.୬%	୧୦୦୯	୮୦.୩%	39.7%	1001	1026	96୪
ସିଖ୍	୧.୮୭%	୧୮.୨%	୮୯୩	୬୯.୪%	37.7%	895	886	786
ବୌଦ୍ଧ	୦.୭୭%	୧୮.୨%	୯୫୩	୭୨.୭%	40.6%	958	9୪୪	9୪2
ଜୈନ	୦.୪୧%	୨୬.୦%	୯୪୦	୯୪.୧%	32.9%	937	9୪1	870
ସାର୍ନା	୦.୨୦%	୧୮.୦%	୮୫୦	୯୮.୦	୩୦.୯%	୯୨୦	୯୪୦	୮୫
ଏନିମିସ୍ଟି , ଅନ୍ୟ	୦.୬୫%	୧୦୩.୧%	୯୯୨	୪୭.୦%	48.4%	995	966	976

ଅବ୍ରହାମିକ ଧର୍ମ ପରେ ଭାରତୀୟ ଧର୍ମ (Indian religions) ବିଶ୍ୱ ଧର୍ମରେ ପ୍ରମୁଖ ଅଟେ , ଯେଉଁଥିରେ ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମ , ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମ , ସିଖ୍ ଧର୍ମ, ଜୈନ ଧର୍ମ,ସାର୍ନା ଧର୍ମ ସାମିଲ ହୋଇଛି । ଆଜିର ସମୟରେ ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମ ଏବଂ ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମ କ୍ରମଶଃ ଦୁନିଆରେ ତୃତୀୟ ଏବଂ ଚତୁର୍ଥ ସବୁଠାରୁ ବଡ଼ ଧର୍ମ ଅଟେ ।

ବିଶ୍ୱ ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡରେ ଭାରତର ଧର୍ମରେ ବିଭିନ୍ନତା ସବୁଠାରୁ ଅଧିକ ଅଟେ , ଯେଉଁଥିରେ କିଛି ସାଂସ୍କୃତିୟ ସଂସ୍ଥାର ଧର୍ମ ସାମିଲ ଅଛନ୍ତି । ଆଜି ମଧ୍ୟ ଧର୍ମ ଅଧିକାଂଶ ଲୋକଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ମୁଖ୍ୟ ଏବଂ ନିଶ୍ଚିତ ଭୂମିକା ନିଭାଇ ଥାଏ ।

୮୦.୦୪%ରୁ ଅଧିକ ଲୋକ ମାନଙ୍କର ଧର୍ମ ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମ ଅଟେ । କୁଳ ଭାରତୀୟ ଜନସଂଖ୍ୟାର ୧୩.୦୪% ଅଂଶ ଇସ୍ଲାମ ଧର୍ମକୁ ମାନିଥାଏ ।^[୧୩] ସିଖ୍ ଧର୍ମ , ଜୈନ ଧର୍ମ ଏବଂ ମୁଖ୍ୟରୂପେ ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମର କେବଳ ଭାରତରେ ନୁହେଁ , ପୁରା ବିଶ୍ୱ ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡରେ ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥାଏ , ଈସାଈ ଧର୍ମ, ପାରସୀ ଧର୍ମ, ୟହୁଦୀ ଧର୍ମ ଏବଂ ବହାଈ ଧର୍ମ (Bahá'í Religion ) ମଧ୍ୟ ପ୍ରଭାବଶାଳୀ ଅଟେ , କିନ୍ତୁ ସେମାନଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା କମ ଅଟେ । ଭାରତୀୟ ଜୀବନରେ ଧର୍ମର ଦୃଢ଼ ଭୂମିକା ରହିବ ସତ୍ତ୍ୱେ ନାସ୍ତିକତା ଏବଂ ଅଜ୍ଞେୟବାଦ (agnostic)ର ମଧ୍ୟ ପ୍ରଭାବ ଦେଖା ଯାଇଥାଏ ।

କୁର୍ଗିଅଖ ଘାଟୀରେ ତଂଜେର ବୌଦ୍ଧ ମଠ (ଗୋମ୍ପା)ର ଉପରେ ପ୍ରାର୍ଥନାର ପତକା ଏହିପରି ମାନନ୍ତି ଯେ, ପତକାରେ ଛପା ଯାଇଥିବା ପ୍ରାର୍ଥନା ପବନଦ୍ୱାରା ବିସ୍ଫୁରିତ ହେଉଅଛି ।

ସମାଜ

ସମୀକ୍ଷା

ୟୂଜୀନ ଏମ. ମକରଙ୍କ ଅନୁସାରେ , ଭାରତୀୟ ପାରମ୍ପରିକ ସଂସ୍କୃତି ଅପେକ୍ଷାକୃତ କଠୋର ସାମାଜିକ ପଦନୁକ୍ରମଦ୍ୱାରା ପରିଭାଷିତ କରାଯାଇଛି । ସେ ଏହା ମଧ୍ୟ କହିଥିଲେ ଯେ , ପିଲାମାନଙ୍କୁ ଛୋଟ ବୟସରେ ହିଁ ସେମାନଙ୍କ ଭୂମିକା ଏବଂ ସମାଜରେ ତାଙ୍କ ସ୍ଥାନ ସମ୍ବନ୍ଧରେ କୁହାଯାଇଥାଏ ।^[୧୪] ତାଙ୍କର ଏହି କଥାରେ ଆହୁରି ମଧ୍ୟ ଜ୍ଞାନ ମିଳିଥାଏ ଏବଂ ତାହାର ସ୍ୱରୂପ ଏହିଯେ , ବହୁତ ଲୋକ ଏହି କଥାକୁ ମାନନ୍ତି ଯେ ତାଙ୍କର ଜୀବନକୁ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିବାରେ ଦେବତା ଏବଂ ଆତ୍ମା ମାନଙ୍କର ହିଁ ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ହୋଇଥାଏ ।^[୧୪] ଧର୍ମ ବିଭାଜିତ ସଂସ୍କୃତି ଯେପରି ବହୁ ମତଭେଦ ;^[୧୪] ଯେମିତିକି , ସେମାନଙ୍କଠାରୁ ବହୁ ଅଧିକ ଶକ୍ତିଶାଳୀ ବିଭାଜନ ହୋଇଥାଏ ହିନ୍ଦୁ ପରମ୍ପରାରେ , ମାନ୍ୟତା ଅପ୍ରଦୂଷିତ ଏବଂ ପ୍ରଦୂଷିତ ବ୍ୟବସାୟର ।^[୧୪] ସଖ୍ତ ସାମାଜିକ ଅମାନ୍ୟ ଲୋକ ଏହି ହଜାରେ ଲୋକଙ୍କର ସମୂହକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ କରିଥାନ୍ତି ।^[୧୪] ସହରରେ ଏଥିମଧ୍ୟରୁ କିଛି ଶ୍ରେଣୀ ଧୂସର ପଡିଯାଇଛନ୍ତି ଏବଂ ଆଉ କିଛି ଉଭାନ ହୋଇଯାଇଛନ୍ତି ।^[୧୪] ନାଭିକୀୟ ପରିବାର (Nuclear family) ଭାରତୀୟ ସଂସ୍କୃତି ପାଇଁ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ଅଟେ । ମହତ୍ୱପୂର୍ଣ ପାରିବାରିକ ସମ୍ବନ୍ଧ ଏତିକି ଦୂର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ହୋଇଥାଏ ଯେଉଁ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସମାନ ଗୋତ୍ର (gotra)ର ସଦସ୍ୟ ରହିଥାନ୍ତି , ଗୋତ୍ର ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମ ଅନୁସାରେ ପୈତୃକ (ପିତାଙ୍କ ତରଫରୁ) ମିଳିଥିବା କୁଟୁମ୍ବ କିମ୍ବା ପନ୍ଥ ଅନୁସାରେ ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୋଇଥାଏ ଯାହା ଜନ୍ମ ସହିତ ହିଁ ଥୟ ହୋଇଥାଏ ।^[୧୪] ଗ୍ରାମୀଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ , ପରିବାରର ତିନି କିମ୍ବା ଚାରି ପିଢ଼ି ମାନଙ୍କର ଗୋଟିଏ ଛାତ ତଳେ ରହିବ ସାଧାରଣ କଥା ଅଟେ ।^[୧୪]ବଂଶ କିମ୍ବା ଧର୍ମ ପ୍ରଧାନ (Patriarch) ପ୍ରାୟ: ପରିବାରର ଅସୁବିଧାକୁ ଦୂର କରିଥାଏ ।^[୧୪]

ବିକାଶଶୀଳ ଦେଶରେ , ଭାରତ ନିଜ ନିମ୍ନ ସ୍ତରର ଭୌଗୋଳିକ ଏବଂ ବ୍ୟବସାୟିକ ଗତିଶୀଳତା କାରଣ ଯୋଗୁଁ ବୃହତ ରୂପେ ଦର୍ଶନୀୟ ଅଟେ , ଯେଉଁଠାର ଲୋକମାନେ କିଛି ଏହିପରି ବ୍ୟବସାୟକୁ ବାଛିଥାନ୍ତି ଯାହା ସେମାନଙ୍କ ମାତା-ପିତା ଆଗରୁ କରିଆସୁଛନ୍ତି ଏବଂ କେବେ-କେବେ ଭୌଗୋଳିକ ରୂପରେ ସେମାନେ ନିଜ ସମାଜଠାରୁ ଦୁରେଇ ଯା'ନ୍ତି ।^[୧୫]

ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥା

"ବି.ଆର ଆମ୍ବେଦକର" ୧୩ ଅକ୍ଟୋବର ୧୯୩୫ ମସିହାରେ ୟେଓଲା, ନାସିକରେ ଏକ ରାଲିରେ ଭାଷଣ ଦେଉଥିଲେ । ଆମ୍ବେଦକର ଭାରତରେ ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥା ବିରୁଦ୍ଧରେ ଦୃଢତାରେ ଅଭିଯାନ ଚଳେଇଥିଲେ, ଦଳିତ ଓ ଅନ୍ୟ ସାମାଜିକ ଋପରେ ପୂର୍ବବର୍ଗ ଏବଂ ତାଙ୍କର ସମ୍ପୁର୍ଣ୍ଣ ଜୀବନର ଅଧିକାର ପାଇଁ ଲଢିଥିଲେ ।

ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀ, ୧୯୯୩ ମସିହାରେ ଦଳିତ ହରିଜନ ମାନଙ୍କ କାରଣରୁ ଭାରତ-ବ୍ୟାପି ମାଡ୍ରାସ (ଏବେ ଚେନ୍ନାଇ)ର ଭ୍ରମଣ କରିଥିଲେ । ଏହି ପ୍ରକାରର ପର୍ଯ୍ୟଟନ ଓ ଲେଖାଦ୍ୱାରା ତାଙ୍କର ଭାଷଣ ଭେଦଭାବ-ଭାରତର ଜାତୀ ବିରୁଦ୍ଧରେ ଚର୍ଚ୍ଚା କରିଥିଲେ ।

ଭାରତୀୟ ପାରମ୍ପରିକ ସଂସ୍କୃତି ଅପେକ୍ଷାକୃତ କଠୋର ସାମାଜିକ ପଦାନୁକ୍ରମଦ୍ୱାରା ପରିଭାଷିତ କରାଯାଇଥାଏ । ହିନ୍ଦୁ ବର୍ଣ୍ଣ ବ୍ୟବସ୍ଥା, ଭାରତୀୟ ଜାତି ପ୍ରଥା ଓ ଭାରତୀୟ ଉପମହାଦ୍ୱୀପ (Indian subcontinent)ରେ ସାମାଜିକ ବର୍ଗୀକରଣ (social stratification) ଏବଂ ସାମାଜିକ ପ୍ରତିବନ୍ଧକର ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଥାଏ , ଏହି ପ୍ରଥାରେ ସମାଜର ବିଭିନ୍ନ ବର୍ଗ ହଜାର ସଜାତୀୟ ବିବାହ (endogamous) ଏବଂ ଆନୁବଶିକିୟ ସମୂହ ରୂପରେ ପରିଭାଷିତ କରାଯାଇଥାଏ ଯାହାକୁ ପ୍ରାୟତଃ ଜାତି (jāti) ଏସ୍ କିମ୍ବା କାଷ୍ଟ(caste)ର ନାମରେ ଜଣା ଯାଇଥାଏ , ଏହି ଜାତି ମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବିଜାତୀୟ ସମୂହ (exogamous group) ମଧ୍ୟ ଉପସ୍ଥିତ ରହିଥାଏ । ଏହି ସମୂହକୁ ଗୋତ୍ର ରୂପରେ ଜଣାଯାଇଥାଏ । ଗୋତ୍ର (gotras), କୌଣସି ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ନିଜ କୁଟୁମ୍ବଦ୍ୱାରା ମିଳିଥିବା ଏକ ବଂଶାବଳୀ (clan)ର ପରିଚୟ ହୋଇଥାଏ , ଯଦିଓ କିଛି ଉପଜାତି ଯେପରି ଶକାଦ୍ୱିପୀ (Shakadvipi) ଏହିପରି ଅଛନ୍ତି ଯାହା ମଧ୍ୟରେ ଗୋଟିଏ ମାତ୍ର ଗୋତ୍ରରେ ବିବାହ ସ୍ୱିକାର୍ଯ୍ୟ ହୋଇଥାଏ , ଏହି ଉପଜାତିରେ ପ୍ରତିବନ୍ଧିତ ସଜାତୀୟ ବିବାହମାନେ ଗୋଟିଏ ଜାତି ମଧ୍ୟରେ ବିବାହକୁ ପ୍ରତିବନ୍ଧିତ କରିବା ପାଇଁ କିଛି ଅନ୍ୟ ଉପାୟକୁ ନିଜର କରାଯାଇଥାଏ । ଏହିପରି ମଧ୍ୟ ଅଛନ୍ତି ଯାହା ମଧ୍ୟରେ ଗୋଟିଏ ମାତ୍ର ଗୋତ୍ରରେ ବିବାହ ସ୍ୱିକାର୍ଯା ଅଟେ । ଏହି ଉପଜାତିରେ ପ୍ରତିବନ୍ଧିତ ସଜାତୀୟ ବିବାହମାନେ ଗୋଟିଏ ଜାତି ଭିତରେ ବିବାହକୁ ପ୍ରତିବନ୍ଧିତ କରିବା ପାଇଁ କିଛି ଅନ୍ୟ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ନିଜର କରାଯାଏ । (ଉଦାହରଣ ସ୍ୱରୂପ - ଗୋଟିଏ ଉପନାମରେ ବଂଶ ମଧ୍ୟରେ ବିବାହକୁ ପ୍ରତିବନ୍ଧିତ କରିବା) ।

ହେଲେବି ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ମୁଖ୍ୟତଃ ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମ ସହିତ ଯୋଡ଼ାଯାଇ ଜଣାଯାଏ କିନ୍ତୁ ଭାରତୀୟ ଉପମହାଦ୍ୱୀପରେ ଅନ୍ୟ ବହୁ ଧର୍ମ ଯେପରି ମୁସଲମାନ (Muslim) ଏବଂ ଈସାଇ (Christian) ଧର୍ମର କିଛି ସମୂହରେ ନଧ୍ୟ ଏହି ପ୍ରକାରର ବ୍ୟବସ୍ଥା ଦେଖା ଯାଇଅଛି ।^[୧୬] ଭାରତୀୟ ସମ୍ବିଧାନ, ସମାଜବାଦ , ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷତା (secular), ଲୋକତନ୍ତ୍ର ପରି ସିଦ୍ଧାନ୍ତକୁ ଧ୍ୟାନରେ ରଖି ଜାତି ଉପରେ ଆଧାରିତ ଭେଦଭାବକୁ ଗିଅର୍କାନୂନୀ ଘୋଷିତ କରାଯାଇଅଛି ।^[୧୭] ବଡ଼ ସହରରେ ଅଧିକାଂଶ ଏହି ଜାତି ବନ୍ଧନକୁ ଯୋଡ଼ା ଯାଇଅଛି , ^[୧୮] ହେଲାକି ଏହା ଆଜି ମଧ୍ୟ ଦେଶର ଗ୍ରାମୀଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବିଦ୍ୟମାନ ରହିଛି କିନ୍ତୁ , ଆଧୁନିକ ଭାରତରେ ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥା , ଜାତିର ଆଧାରରେ ବାଣ୍ଟୁଥିବା ରାଜନୀତି ଏବଂ ଅଲଗା - ଅଲଗା ମାଧ୍ୟମ ପରି ସାମାଜିକ ଧାରଣା ଗୁଡିକୁ ଯେପରି ବହୁ ରୂପରେ ଜୀବିତ ମଧ୍ୟ ରହିଛି ଏବଂ ପ୍ରବଳ ମଧ୍ୟ ହେବାରେ ଲାଗିଛି^[୧୯]^[୨୦]

ସାମାନ୍ୟ ଶବ୍ଦରେ ଜାତିର ଆଧାର ଉପରେ ପାଞ୍ଚୋଟି ପ୍ରମୁଖ ବିଭାଜନ ରହିଛି :^[୧୪]

ବ୍ରାହ୍ମଣ - "ବିଦ୍ୱାନ ସମୁଦାୟ", ଯେଉଁଥିରେ ୟାଜକ, ବିଦ୍ୱାନ, ବିଧି ବିଶେଷଜ୍ଞ, ମନ୍ତ୍ରୀ ଏବଂ ରାଜନୈତିକ ସାମିଲ ଅଛନ୍ତି ।

କ୍ଷତ୍ରିୟ - "ଉଚ୍ଚ ଏବଂ ନିମ୍ନ ମାନ୍ୟବର କିମ୍ବା ସରଦାର" ଯେଉଁଥିରେ ରାଜା, ଉଚ୍ଚପଦବୀର ଲୋକ, ସୈନିକ ଏବଂ ପ୍ରଶାସକମାନେ ସାମିଲ ଅଛନ୍ତି ।

ବୈଶ୍ୟ - "ବ୍ୟାପାରି ଏବଂ କାରିଗର ସମୁଦାୟ" ଯେଉଁଥିରେ ସୌଦାଗର, ଦୋକାନୀ, ବ୍ୟାପାରୀ ଏବଂ କ୍ଷେତ୍ର ମାଲିକ ସାମିଲ ହୋଇଥାନ୍ତି ।

ଶୁଦ୍ର - "ସେବକ କିମ୍ବା ସେବା ପ୍ରଦାନ କରୁଥିବା ପ୍ରଜାତି"ରେ ଅଧିକତର ପ୍ରଦୂଷିତ କାର୍ଯ୍ୟରେ ଲାଗୁଥିବା ଶାରୀରିକ ଏବଂ କୃଷକ ଶ୍ରମିକ ସାମିଲ ହୋଇଥାନ୍ତି ।

ଏହା ପୂର୍ବରୁ ଭାରତରେ ଏକ ଅତିରିକ୍ତ ଜାତିକୁ ଅଛୁଆଁ ରୂପରେ ଜଣା ଯାଉଥିଲା, ହେଲାକି ଏହି ପ୍ରଣାଳୀର ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମର କାନୁନ ଅନୁସାରେ ଏବେ କାନୁନ ଭଙ୍ଗ ଘୋଷିତ କରାଯାଇଅଛି ।

ବ୍ରାହ୍ମଣ ବର୍ଗ ସ୍ୱୟଂକୁ ହୁନ୍ଦୁ ଧର୍ମର ଚାରି ବର୍ଣ୍ଣ (four varnas)ରେ ସର୍ବୋଚ୍ଚ ସ୍ଥାନରେ କବିଜ ହେବାର ଦାବା କରିଥାନ୍ତି ^[୨୧] ଦଳିତ ଶବ୍ଦ ସେହି ଲୋକ ମାନଙ୍କର ସମୂହ ପାଇଁ ଏକ ସ୍ୱୟଂଭୁ ପଦନାମ ଅଟେ ଯାହାକୁ ଅଛୁଆଁ (untouchables) କିମ୍ବା ନିଚ୍ଚ ଜାତି (caste) ଭାବେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ । ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଭାରତରେ ଜାତିବଡ଼ରେ ପ୍ରେରିତ ହିଂସା ଏବଂ [[ଘୃଣା ଅପରାଧମାନେ ଜାତି, ରଙ୍ଗ, ସମୁଦାୟ କିମ୍ବା ଲିଙ୍ଗ ଭେଦରେ ଆଧାର ଉପରେ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ସମୂହ ସହିତ ଦୁର୍ବ୍ୟବହାର କରିବା|ଘୃଣା ଅପରାଧ]] (hate crime)କୁ ବହୁତ ଅଧିକା ଦେଖା ଯାଇଅଛି ।

ପରିବାର ଗଢଣ ସରଞ୍ଚନା ଏବଂ ବିବାହ

ଭାରତୀୟ ସମାଜ ବିବାହରେ (ପରିବାରବର୍ଗ ମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ସ୍ଥିର କରାଯାଇଥିବା ବିବାହ) (Arranged marriages)ର ପରମ୍ପରା ରହିଛି । ଆଜି ମଧ୍ୟ ଭାରତୀୟ ଲୋକାମାନଙ୍କର ଏକ ବଡ଼ ଅଂଶ ହେଉଛି, ନିଜ ମାତା-ପିତା କିମ୍ବା ଅନ୍ୟ ସମ୍ମାନନୀୟ ପରିବାର ସଦସ୍ୟ ମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ସ୍ଥିର କରାଯାଇଥିବା ବିବାହ ହିଁ କରିଥାନ୍ତି, ଯେଉଁଥିରେ ବର ଓ କନ୍ୟାର ସହମତି ମଧ୍ୟ ରହିଥାଏ ।^[୨୨] ପରିବାରବର୍ଗ ମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ସ୍ଥିର କରାଯାଇଥିବା ବିବାହରେ ବହୁ ପ୍ରକାର ଜିନିଷର ମେଳନ କରିବା ଆଧାରରେ ସେସବୁକୁ ଧ୍ୟାନରେ ରଖି ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ କରାଯାଇଥାଏ, ଯେପରି ବୟସ, ଉଚ୍ଚତା, ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ମୂଲ୍ୟ ଏବଂ ପସନ୍ଦ, ତା'ସହିତ କନ୍ୟା/ବର ପରିବାରର ପୃଷ୍ଠଭୂମି (ଧନ, ସମାଜରେ ସ୍ଥାନ) ଏବଂ ସେମାନଙ୍କର ଜାତି (caste) ସହିତ ଯୁଗଳ (ଜନ୍ମ କୁଣ୍ଡଳୀ) (horoscopes)ର ଅନୁକୂଳତା କରାଯାଇଥାଏ ।

ଭାରତରେ ବିବାହକୁ ସାରା ଜୀବନ ପାଇଁ ମାନିନିଆ ଯାଇଥାଏ ।^[୨୩] ଏବଂ ଏଠାରେ ତଲାଖର ଦର ସଂଯୁକ୍ତ ରାଷ୍ଟ୍ର ଆମେରିକାର ୫୦% ତୁଳନାରେ ମାତ୍ର ୧.୧% ରହିଛି ।^[୨୪] । ଆୟୋଜନ କରାଯାଇଥିବା ବିବାହରେ ତଲାଖର ଦର ଆହୁରି ମଧ୍ୟ କମ ରହିଥାଏ । ହୁଏତ ଏବେ ତଲାଖ ଦରରେ କିଛି ମାତ୍ରାରେ ବୃଦ୍ଧି ହେବାରେ ଲାଗିଛି :: ଏହି କଥାରେ ଅଲଗା ଅଲଗା ମତ ଏହିଯେ, ଏହାର ଅର୍ଥ କ'ଣ: ପାରମ୍ପରିକ ଲୋକ ମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଏହାର ବଢୁଥିବା ସଂଖ୍ୟା ସମାଜର ବିଘଟନକୁ ପ୍ରଦର୍ଶିତ କରିଥାଏ । ଏହାସହିତ ଆଧୁନିକ ଲୋକମାନଙ୍କ ଅନୁଶାରେ ଏଥିରୁ ଏହିକଥା ଜଣାପଡିଥାଏ କି, ସମାଜରେ ମହିଳା ମାନଙ୍କର ଏକ ନୂତନ ଓ ସୁସ୍ଥ ସଶକ୍ତିକରଣ ହେବାରେ ଲାଗିଛି ।^[୨୫]

ହୁଏତ "ବାଲ୍ୟ ବିବାହ" (child marriage)କୁ ୧୮୬୦ ମସିହାରେ ହିଁ ଆଇନି ବିରୁଦ୍ଧ ଭାବେ ଘୋଷଣା କରିଦିଆ ଯାଇଥିଲା କିନ୍ତୁ ଭାରତର କିଛି ଅଂଶରେ ଏହି ପ୍ରଥା ଆଜିମଧ୍ୟ ଜାରୀ ରହିଛି ।^[୨୬] ୟୂନିସେଫଙ୍କଦ୍ୱାରା ସଂସାରର ପିଲାମାନଙ୍କ ଅବସ୍ଥା ବାବଦରେ ଜାରି କରାଯାଇଥିବା ରିପୋର୍ଟ "ଷ୍ଟେଟ ଅଫ ଦି ୱାର୍ଲଡ ଚିଲଡ୍ରେନ-୨୦୦୧"ରେ ୪୭% ଗ୍ରାମୀଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଭାରତୀୟ ମହିଳା ଯେଉଁମାନେ ୨୦-୨୪ ବର୍ଷ ବୟସ ମଧ୍ୟରେ ହୋଇଥାନ୍ତି, ସେମାନଙ୍କର ବିବାହ ପାଇଁ ୧୮ ବର୍ଷ ବୟସ ପୂର୍ବରୁ କରିଦିଆଯାଏ ।^[୨୭] ରିପୋର୍ଟ ଏହାମଧ୍ୟ ଦେଖାଇଥାଏ କି, ବିଶ୍ୱରେ ୪୦% ହେଉଥିବା ବାଲ୍ୟ-ବିବାହ କେବଳ ଭାରତରେ ହିଁ ହୋଇଥାଏ ।^[୨୮]

ଭାରତୀୟ ନାମ (Indian name) ଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ପ୍ରଣାଳୀ ଓ ନାମକରଣ ସମାରୋହ ପ୍ରଥା (naming conventions)ରେ ହୋଇଥାଏ, ଯାହା ଅଲଗା-ଅଲଗା କ୍ଷେତ୍ର ଅନୁଶାରେ ବଦଳିଥାଏ ।(ନାମ, ଧର୍ମ ଓ ଜାତି)ରେ ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ସେହି ଧର୍ମ ମାହାକାବ୍ୟରୁ ନିଆଯାଇ ପାରେ । ଭାରତର ଜନସଂଖ୍ୟା ଭାରତୀୟ ଭାଷା ମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଅନେକ ପ୍ରକାର ଭାଷା ମାନ ଖିଥାନ୍ତି ।

ସମାଜରେ ନାରୀର ଭୂମିକା ପ୍ରାୟତଃ ଘରର କାମ କରିବା ଏବଂ ସମୁଦାୟ ବର୍ଗଙ୍କ ନିଃଶ୍ୱାର୍ଥ ସେବା କରିବାରେ ହୋଇଥାଏ । ମହିଳା ମାନଙ୍କ କ୍ଷେତ୍ରରେ କେବଳ ୭-୧୪% ହିଁ ଦେଖାଯାଇଥାଏ । ଅଧିକାଂଶ ଭାରତୀୟ ପରିବାରରେ ମହିଳାମାନଙ୍କୁ ସେମାନଙ୍କ ନାମରେ ସମ୍ପତ୍ତି ମିଳି ନଥାଏ ଏବଂ ସେମାନଙ୍କୁ ପୌତ୍ରିକ ସମ୍ପତ୍ତିର ଏକ ଅଂଶ ମଧ୍ୟ ମିଳି ନଥାଏ ।^[୨୯] ଆଇନକୁ ଲାଗୁ କରିବାର ଦୁର୍ବଳତା କାରଣରୁ ମହିଳା ମାନଙ୍କୁ ଆଜି ମଧ୍ୟ ସମ୍ପତ୍ତିର ଛୋଟ ଅଂଶ ଓ ବହୁ କମ ଧନ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଥାଏ । ବହୁ ପରିବାରରେ, ବିଶେଷ ରୂପେ ଗ୍ରାମୀଣ ଲୋକ ମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଝିଅ ଏବଂ ମହିଳା ମାନଙ୍କୁ ପରିବାର ଭିତରେ ପୋଷଣ ଭେଦଭାବର ସାମନା କରିବାକୁ ପଡିଥାଏ ଏବଂ ଏହି କାରଣରୁ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ରକ୍ତର ଆବଶ୍ୟକତା କମ ରହିଥାଏ ତା'ସହିତ ସେମାନେ କୁପୋଷିତ ହୋଇଥାନ୍ତି ।^[୨୯]

ରଙ୍ଗୋଲି କିମ୍ବା (କୋଲମ) ଏକ ପରମ୍ପରାଗତ କଳଆ ଅଟେ ଯାହା ଭାରତୀୟ ମହିଳା ମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବହୁ ଲୋକପ୍ରୀୟ ହୋଇଥାଏ, ଲୋକପ୍ରୀୟ ମହିଳା ପତ୍ରିକା ଯେଉଁଥିରେ ଫେମିନା (ଭାରତ) (Femina), ଗୃହଶୋଭା (Grihshobha), ବନିତା (vanita), ବୂମେନସ ଏରା ଆଦି ସାମିଲ ରହିଛି ।

ବିବାହ

୧୮୯୦ ମସିହାରେ ଅଟୋମୋବାଇଲ ବୟସ ପୂର୍ବରୁ ଆମେରିକାର ଚିତ୍ରକାର ଏଡୱିନ ବୀକଙ୍କଦ୍ୱାରା ଚିତ୍ରିତ ଫଟୋ ।
ଏକ ହିନ୍ଦୁ ବିବାହ ସମାରୋହ
ଏକ ହିନ୍ଦୁ ବିବାହ ଅନୁଶାରେ ଜଣେ କନ୍ୟାର ଫଟୋ
ଏକ ହିନ୍ଦୁ ଭାରତୀୟ ବିବାହରେ କନ୍ୟା (ଶାଢ଼ୀ)ରେ ଏବଂ ବର (ଶେରୁୱାନୀ)ରେ ଛିଡା ହୋଇଥିବାର ଫଟୋ

ପଶୁ

ଭାରତୀୟ ସଂସ୍କୃତିରେ ଗାଈ

ଚେନ୍ନାଇ କପିଳେଶ୍ୱର ମନ୍ଦିରରେ ସଜାହୋଇଥିବା ଗୋପୁରମ୍ରେ ଚିତ୍ରିତ ଗାଈ
ଖୋଲା ହଲରେସ୍ଥିତ ଗାଈ ମୂର୍ତ୍ତୀ କାଳେଶ୍ୱର ମନ୍ଦୀଋ, ବାଗଲୀର ପୂର୍ବୀଦ୍ୱାରରେ ଦେଖାଯାଉଛି ।

ଆଜି ମଧ୍ୟ ହିନ୍ଦୁ ବହୁ ସଂଖ୍ୟକ ଦେଶ ଯେପରି ଭାରତ ଓ ନେପାଳରେ ଗାଈ କ୍ଷୀରର ଧାର୍ମୀକ ରୀତିରେ ମହତ୍ତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ସ୍ଥାନ ରହିଛି । ସମାଜର ନିଜର ଏହି ଉଚ୍ଚତର ସ୍ଥାନ କାରଣରୁ ଗାଈ ଭାରତର ବଡ଼ ବଡ଼ ସହର ଯେପରି ଦିଲ୍ଲୀର ଜନଗହଳି ପୂର୍ଣ୍ଣ ଖୋଲା ରାସ୍ତାରେ ମଧ୍ୟ ବୁଲିଥାନ୍ତି । କିଛି ସ୍ଥାନରେ ସକାଳ ଖାଦ୍ୟ ପୂର୍ବରୁ ଏମାନଙ୍କୁ ଖାଦ୍ୟ ପ୍ରସାଦ ଋପେ ଲଗେଇବା ଶୁଭ କିମ୍ବା ସୌଭାଗ୍ୟବର୍ଦ୍ଦକ ବୋଲି ମାନିନିଆଯାଏ । ଯେଉଁ ଯାଗାରେ ଗୋହତ୍ୟା ଏକ ଅପରାଧ ଅଟେ ସେଠାରେ କୌଣସି ନାଗରିକଙ୍କୁ ଗାଈର ହତ୍ୟା କରିବା କିମ୍ବା ସେମାନଙ୍କ ଉପରେ କିଛି ମାତ୍ରାରେ ଆକ୍ରମଣ କରିବା ପାଇଁ ଜେଲ ଦଣ୍ଡ ମଧ୍ୟ ହୋଇପାରେ ।

ଗାଈକୁ ଖାଇବା ବିରୁଦ୍ଧ ଆଦେଶରେ ଏକ ପ୍ରଣାଳୀ ବିକଶିତ ହୋଇଛି ଯେଉଁଥିରେ କେବଳ ଏକ ଜାତିଚ୍ୟୁତ ମନୁଷ୍ୟ (pariah) ମାନଙ୍କୁ ମୃତ ଗାଈଙ୍କୁ ଭୋଜନ ଋପେ ଦିଆ ଯୌଥିଲା ଏବଂ କେବଳ ସେମାନେ ଗାଈମାନଙ୍କର ଚମଡ଼ା (leather)କୁ ବାହାର କରିପାରୁଥିଲେ । କେବଳ ଦୁଇ ରାଜ୍ୟ: ପଶ୍ଚିମ ବଙ୍ଗଳା ଓ କେରଳର ଅତିରିକ୍ତ ସମସ୍ତ ପ୍ରାନ୍ତରେ ଗୋହତ୍ୟା ନିଷିଦ୍ଧ ରହିଛି । ହୁଏତ ଗାଈ ବଦ୍ଧ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟଦ୍ୱାରା ସେମାନଙ୍କୁ ଏହି ରାଜ୍ୟକୁ ନେବାପାଇଁ ଅବଦ୍ଧି ରହିଛି କିନ୍ତୁ ଗାଈକୁ ନିୟମିତ ଋପେ ଯାହାଜଦ୍ୱାରା ଏହି ରାଜ୍ୟକୁ ଅଣାଯାଉଥିଲା ।^[୩୦] "ଗାଈ ଆମର ମାତା", ଏପରି ବିଭିନ୍ନ ଜାଗାରେ କୁହାଯାଏ । ଏହା ପ୍ରାୟତଃ ବୁନ୍ଦେଲଖଣ୍ଡରେ ପ୍ରଚଳିତ ଥାଏ ।

ପରମ୍ପରା ଓ ରୀତି

ଜଣେ ମୋହିନୀନାଟ୍ୟମ ନର୍ତ୍ତକୀ "ପ୍ରଣାମ" ସହିତ ନିଜର ଭାବ ବ୍ୟକ୍ତ କରୁଛନ୍ତି

ପ୍ରଣାମ, ନମସ୍କାର କିମ୍ବା ନମସ୍କାରମ୍ ଭାରତୀୟ ଉପମହାଦ୍ୱୀପରେ ଅଭିନନ୍ଦନ କିମ୍ବା ଅଭିବାଦନ କରିବାର ସାମାନ୍ୟ ଉପାୟ ଅଟେ । ଯଦ୍ୟପି ନମସ୍କାରକୁ ନମସ୍ତେର ରୁଳନାରେ ଅଧିକ ଔପଚାରିକ ବୋଲି ବିଶ୍ୱାସ କରାଯାଏ । ଦୁଇଟି ଯାକ ଶବ୍ଦ ସମାନ ସୂଚକ ଶବ୍ଦ ଅଟେ । ସାଧାରଣତଃ ଏହାକୁ ଭାରତ ଓ ନେପାଳରେ ସନାତନ ଧର୍ମ (ହିନ୍ଦୁ), ଜୈନ ଧର୍ମ (ଜୈନ) ଏବଂ (ବୌଦ୍ଧ) ଲୋକମାନେ ପ୍ରୟୋଗ କରିଥାନ୍ତି । ଭାରତୀୟ ଓ ନେପାଳ ସଂସ୍କୃତିରେ ଏହି ଶବ୍ଦ ଲିଖିତ କିମ୍ବା ମୌଖିକ ଭାବେ ଆରମ୍ଭରୁ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଥାଏ । ଏହାମଧ୍ୟ କୌଣସି ସଥାଙ୍କୁ ବାହାରିବା ବେଳେ ହାତ ଯୋଡି ଏହି ମୁଦ୍ରା ବିନା କିଛି କଥାରେ ଭଙ୍ଗି କରାଯାଇଥାଏ । ଯୋଗରେ, ଯୋଗ ଗୁରୁ ଏବଂ ଯୋଗ ଶିଷ୍ୟଦ୍ୱାରା କୁହାଯାଉଥିବା କଥାର ଆଧାରରେ ପ୍ରଣାମର ଅର୍ଥ - "ମୋ ଭିତରର ରଶ୍ମୀ ତୁମ ଭିତରର ରଶ୍ମୀକୁ ସତ୍କାର କରୁଛି" ବୋଲି ହୋଇଥାଏ ।

ଶାବ୍ଦିକ ଅର୍ଥରେ, ଏହାର ଅର୍ଥ - "ମୁଁ ଆପଣଙ୍କୁ ପ୍ରଣାମ କରୁଛି", ଏହି ଶବ୍ଦ ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ (ନମସ୍): "ନଇଁକରି ପ୍ରଣଆମ ହେବା" (ସାମାଜିକ ପ୍ରଣଆମ) (bow), (ଶ୍ରଦ୍ଧା) (obeisance), (ଆଜ୍ଞାପାଳନ), (ସଲାମ ବନ୍ଦନ) (salutation) ଏବଂ (ସମ୍ମାନ ଆଦର) (respect) ଓ (ତେ): "ଆପଣଙ୍କୁ"ରୁ ନିଆଯାଇଛି ।

କୌଣସି ଅନ୍ୟ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ କୁହାଯାଇଥିବା ସମୟ, ସାଧାରଣ ଋପେ ଏହା ସହିତ ଏପରି ଏକ ମୂଦ୍ରା ବ୍ୟକ୍ତ କରାଯାଏ ଯେଉଁଥିରେ ଛାତି ଓ ବକ୍ଷ ସାମନାରେ ଦୁଇ ହାତର ପାପୁଲିକୁ ପରସ୍ପର ଜୋଡି ଏବଂ ଆଙ୍ଗୁଠି ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସିଧା ରହିଥାଏ । ବିନା କିଛି କଥାରେ ଏହି ମୂଦ୍ରା ବ୍ୟକ୍ତ କରି ପ୍ରଣାମ କୁହାଯାଇ ପାରେ ।

ପର୍ବପର୍ବାଣି

ଭାରତ ଏକ ବହୁ ସାଂସ୍କୃତିକ ଏବଂ ଧାର୍ମିକ ସମାଜ ହେବା କାରଣରୁ ବିଭିନ୍ନ ଧର୍ମର ପର୍ବପର୍ବାଣିକୁ ପାଳନ କରିଥାନ୍ତି । ଭାରତରେ ତିନୋଟି ରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ ଅବକାଶ (national holidays in India) ରହିଛି; "ସ୍ୱତନ୍ତ୍ରତା ଦିବସ", "ଗଣତନ୍ତ୍ର ଦିବସ" ଓ "ଗାନ୍ଧୀ ଜୟନ୍ତୀ" (Gandhi Jayanti) ଏବଂ ଏହି ତିନିକୁ ହର୍ଷ ଉଲ୍ଲାସ ସହିତ ପାଳନ କରାଯାଏ । ଏହାଛଡା ଭାରତର ପ୍ରାନ୍ତ ଏବଂ ତାହାର ରାଜଧାନୀର କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରମୁଖ ମୁଖ୍ୟ ଧର୍ମ ଓ ଭାଷାଗତ ଜନସାଂଖିକରେ ଆଧାରିତ ସ୍ଥାନିୟ ପର୍ବ ଓ ଲୋକାପ୍ରୀୟ ଧାର୍ମିକ ସଂସ୍କୃତିରେ ସାମିଲ ହୋଇଛି । ହିନ୍ଦୁମାନଙ୍କର "ଗଣେଷ ପୂଜା" (Ganesh Chaturthi), "ହୋଲି", "ନବରାତ୍ରୀ", "ଜନ୍ମାଷ୍ଟମୀ", "ରଥଯାତ୍ରା", "ମହା ଶିବରାତ୍ରୀ", "ରଜ" "ରାକ୍ଷୀ ପୂର୍ଣ୍ଣିମା" (Rakshabandhan) ଏବଂ "ଦଶହରା" (Dussehra)। ଏହା ସହିତ ଚାଷୀ ଓ ଫସଲ ସହିତ ସଂଯୁକ୍ତ (harvest festival); ଯେପରି "ସଂକ୍ରାନ୍ତି" (Sankranthi), "ପୋଙ୍ଗଲ"(Pongal) ଏବଂ "ଓନାମ" (Onam) ଆଦି ପ୍ରାୟତଃ ଲୋକପ୍ରୀୟ ପର୍ବ ଅଟେ । "କୁମ୍ଭ ମେଳା" (Kumb Mela) ପ୍ରତି ୧୨ ବର୍ଷ ପରେ ୪ଟି ଅଲଗା-ଅଲଗା ସ୍ଥାନରେ ପାଳନ କରାଯାଉ ଥିବା ଏକ ବହୁତ ବଡ଼ ସାମୂହିକ ତୀର୍ଥ ଯାତ୍ରା ଅଟେ , ଯେଉଁଥିରେ କୋଟି କୋଟି ହିନ୍ଦୁମାନେ ଅଂଶ ଗ୍ରହଣ କରିଥାନ୍ତି । ଭାରତୀୟ ନବବର୍ଷ ବିଭିନ୍ନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅଲଗା-ଅଲଗା ଶୈଳୀରେ ପାଳନ କରାଯାଏ । ଉଗାଡି, ବିହୂ, ବିଶୁବ ସଂକ୍ରାନ୍ତି ଆଦି ଭାରତର ବିଭିନ୍ନ ଅଞ୍ଚଳର ନବବର୍ଷର ପର୍ବ ହୋଇଥାଏ ।

ଭାରତରେ କିଛି ପର୍ବ ବହୁ ଧର୍ମଦ୍ୱାରା ପାଳନ କରାଯାଏ । ଉଲ୍ଲେଖନିୟ ଉଦାହରଣରେ "ଦୀପାବଳୀ" ସାମିଲ ରହିଛି, ଯାହାକୁ ସମଗ୍ର ଦେଶରେ ହିନ୍ଦୁ, ଶିଖ ଏବଂ ଜୈନ ମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ପାଳନ କରାଯାଏ । ବୁଦ୍ଧ ପୂର୍ଣ୍ଣିମା ଓ ଆମ୍ବେଦକର ଜୟନ୍ତି ପର୍ବ ବୌଦ୍ଧ ମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ପାଳନ କରାଯାଏ । ଶିଖ ପର୍ବ, ଯେପରି "ଗୁରୁ ନାଙ୍କ ଜୟନ୍ତି", "ବୈଶାଖି" ଆଦି ପାଳନ କରାଯାଏ । "ଡ଼୍ରୀ ପର୍ବ" ଭାରତର ଆଦୀବାସୀ ପର୍ବରୁ ଗୋଟିଏ ଅଟେ ଯାହା ଅରୁଣାଞ୍ଚଳ ପ୍ରଦେଶର ଜୀରୋ ଘାଟୀରେ ପାଳନ କରାଯାଏ । ଏହା ଭାରତର ପୂର୍ବୀ ରାଜ୍ୟ ଅଟେ । "ନାଉରୂଜ" ଭାରତର ପାରସୀ ସମୂଦାୟର ସବୁଠାରୁ ମହତ୍ତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ପର୍ବ ଅଟେ ।

ଭାରତରେ "ଇସ୍ଲାମୀ" ଧର୍ମ ୨୦୧୧ ମସିହା ଜନଗଣନା ଅନୁଶାରେ ୧୭୨ ମିଲିୟନ ମୁସଲମାନଙ୍କ ସହିତ ଦ୍ୱିତୀୟ ସବୁଠାରୁ ବଡ଼ ଧର୍ମ ଅଟେ । ସେମାନେ ସାଧାରଣତଃ ଇସ୍ଲାମିକ ପର୍ବ ପାଳନ କରିଥାନ୍ତି ଓ ଭାରତରେ ସାର୍ବଜନିକ ଅବକାଶ ଘୋଷିତ କରିଥାନ୍ତି । "ଇଦ୍-ଉଲ୍-ଫିତର", "ଇଦ୍-ଉଲ୍-ଆଧା", "ମିଲାଦ ଏନ ନବୀ", "ମୁହରମ" ଏବଂ "ଶବ୍-ଏ-ବାରାତ" ଆଦି ସେମାନଙ୍କର ପ୍ରମୁଖ ପର୍ବ ଅଟେ ।^[୩୧] ଈସାଈ ଧର୍ମ ଭାରତର ତୃତୀୟ ସବୁଠାରୁ ବଡ଼ ଧର୍ମ ଅଟେ । ୨୩ ମିଲିୟନରୁ ଅଧିକ ଈସାଈ ମାନଙ୍କ ସହିତ ୧୭ ମିଲିୟନ ରୋମାନ କୌଥଳିକ ମଧ୍ୟ ରହିଛନ୍ତି । ସେମାନେ ସାଧାରଣତଃ "ଖ୍ରୀଷ୍ଟମାସ" ଓ "ଗୁଡ୍ ଫ୍ରାଇଡେ" ପରି ପର୍ବକୁ ବହୁ ଜାକଜକମରେ ବନେଇଥା'ନ୍ତି ।

ପର୍ବ

"ଦୀପାବଳି ଏକ ପ୍ରକାଶ ପର୍ବ ଅଟେ ଯାହା ସମଗ୍ର ଭାରତରେ ହିନ୍ଦୁ ମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା "ଦୀପ"(diyas) ସହିତ ଭିନ୍ନ-ଭିନ୍ନ ଆକୃତିର "ରଙ୍ଗୋଲୀ" ବନେଇ ପାଳନ କରାଯାଏ ।^[୩୨]
ରଙ୍ଗର ପର୍ବ ହୋଲି
ଜନ୍ମାଷ୍ଟମୀ ପର୍ବରେ ଦହିହାଣ୍ଡି ଭାଙ୍ଗିବାର ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଚାଲିଛି
ବିହୁ ପର୍ବର ପାଳନ, ଜଣେ ଆସାମୀୟ ଲୋକ ଢୋଲ ସାହାଯ୍ୟରେ ଏହି ପର୍ବର ମନୋରଞ୍ଜନ କରୁଛନ୍ତି
ଗଣେଷ ଚତୁର୍ଥୀ ଅବସରରେ ମହାରାଷ୍ଟ୍ରରେ ଶ୍ରୀ ଗଣେଷଙ୍କ ବିସର୍ଜନ
ନବରାତ୍ରୀରେ ମନ୍ଦିର ପରିସରରେ ଲୋକନୃତ୍ୟ ଓ ଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ନୃତ୍ୟର ସମାରୋହ
ହରଣବିଲ ପର୍ବ, କହିମାର ନାଗାଲ୍ୟାଣ୍ଡରେ ଶିଳ୍ପ, ଖେଳ, ଭୋଜନ ମେଳା ଏବଂ ସମାରୋହରେ ସମ୍ପୃକ୍ତ ରଙ୍ଗୀନ ପ୍ରଦର୍ଶନ^[୩୩]
ଦୁର୍ଗା ପୂଜା ପୂର୍ବ-ଭାରତର ଏକ ବହୁ ଦିବସୀୟ ପର୍ବ ଅଟେ

ଭୋଜନ

ଭାରତୀୟ ଭୋଜନ ରେ ଭାରତୀୟ ଉପମହାଦ୍ୱୀପର ମୂଳ ନିବାସୀ କ୍ଷେତ୍ରୀୟ ଓ ପାରମ୍ପରିକ ବ୍ୟଞ୍ଜନର ଏକ ବିସ୍ତୃତ ବିବିଧତା ଶାମିଲ ରହିଥାଏ । ମାଟିର ପ୍ରକାର, ଜଳବାୟୁ, ସଂସ୍କୃତି, ଜାତୀୟ ସମୂହ ଏବଂ ବ୍ୟବସାୟରେ ବିବିଧତାର ସୀମାକୁ ଦେଖି ଏହି ବ୍ୟଞ୍ଜନ ଦୁହେଁ ଦୁହିଁଙ୍କଠାରୁ କାଫି ଭିନ୍ନ ହୋଇଥାଏ ଓ ସ୍ଥାନୀୟ ଋପେ ଉପଲବ୍ଧ (ମସଲା), (ଜଡୀ ବୂଟୀ), (ଫଳ) ଓ (ପରିବା) ଆଦିର ଉପଯୋଗ କରାଯାଇଥାଏ । ଭାରତୀୟ ଭୋଜନ ମଧ୍ୟ ଧର୍ମ, ବିଶେଷ ଋପେ ହିନ୍ଦୁ, ସାଂସ୍କୃତିକ ବିକଳ୍ପ ଓ ପରମ୍ପରା ସହିତ ବହୁ ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥାଏ ।^[୩୪] ଏହାଛଡା, ମଧ୍ୟ ପୂର୍ବ ଓ ମଧ୍ୟ ଏସିଆର (ମୁଗଲ ସାମ୍ରାଜ୍ୟ)ର ଶାସନ ସମୟରୁ ଇତ୍ତରୀ ଭାରତୀୟ ବ୍ୟଞ୍ଜନ ଉପରେ ପ୍ରଭାବ ପଡିଛି ।^[୩୫] ଅନ୍ୟ ସମାଜ ସହିତ ଦେଶର ସାଂସ୍କୃତିକ କଥାବାର୍ତ୍ତାର ପରିଣାମ ସ୍ୱରୂପ ଭାରତୀୟ ବ୍ୟଞ୍ଜନ ଏବେ ମଧ୍ୟ ବିକଶିତ ହେବାରେ ଲାଗିଛି ।^[୩୬]^[୩୭]

ବିଦେଶୀ ଆକ୍ରମଣ, ବ୍ୟାପାର ସମ୍ବନ୍ଧ ଓ ଉପନିବେଶବାଦ ପରି ଐତିହାସୀକ ଘଟଣା ଆଦି ଦେଶରେ କିଛି ଖାଦ୍ୟ ପଦାର୍ଥକୁ ଆରମ୍ଭ କରିବାର ଭୂମିକା ରହିଛି । ଉଦାହରଣ ଋପେ: ଆଳୁ, ଭାରତର କିଛି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏକ ପ୍ରମୂଖ ଆହାର ଅଟେ । ଏହା ପୂର୍ତ୍ତଗାଳୀଙ୍କ ଦ୍ୱାରାଭାରତକୁ ଅଣାଯାଇ ଥିଲା, ଯେଉଁଥିରେ ଲଙ୍କା ଓ ବ୍ରେଡ ଫୃଟ ମଧ୍ୟ ପରିଚୟ କରାଯାଇ ଥିଲା ।^[୩୮] ଭାରତୀୟ ବ୍ୟଞ୍ଜନ ଅନ୍ତଃରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ ସମ୍ବନ୍ଧର ଇତିହାସକୁ ଆକାର ଦେଇଛି । ମସଲା ବ୍ୟାପାର ଭାରତ ଓ ୟୁରୋପ ମଧ୍ୟରେ ଉତ୍ପତ୍ତୀର ସମୟ ସୀମା ପ୍ରାଥମିକ ଉତ୍ପେରକ ଥିଲା ।^[୩୯] ଭାରତ ସାଧାରଣତଃ ଖାଦ୍ୟ ଓ ମସଲା ପାଇଁ ବେଶୀ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଥାଏ । ଭାରତୀୟ ବ୍ୟଞ୍ଜନ ସମଗ୍ର କ୍ଷେତ୍ରରେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ହୋଇଥାଏ ଯାହା ସ୍ଥାନୀୟ ଉପଜ, ସାଂସ୍କୃତିକ ବିବିଧତା ଓ ଭାରତର ଜନସାଂଖିକକୁ ଦର୍ଶେଇଥାଏ । ସାଧାରଣତଃ, ଭାରତୀୟ ବ୍ୟଞ୍ଜନକୁ ପାଞ୍ଚୋଟି ଶ୍ରେଣୀରେ ବିଭାଜିତ କରାଯାଇ ପାରେ:- ଉତ୍ତର ଭାରତୀୟ ବ୍ୟଞ୍ଜନ, ଦକ୍ଷୀଣ ଭାରତୀୟ ବ୍ୟଞ୍ଜନ, ପୂର୍ବ , ପଶ୍ଚୀମ ଓ ପୂର୍ବୋତ୍ତର । ଭାରତୀୟ ବ୍ୟଞ୍ଜନର ବିବିଧତାକୁ ବହୁ ଭାରତୀୟ ମସଲାର ସୂଚୀ ଓ ଜଡୀବୂଟି, ବ୍ୟଞ୍ଜନ ଓ ଖାଦ୍ୟ ପ୍ରସ୍ତୁତିର ପର୍ଯ୍ୟାୟକୁ ବିସ୍ତୃତ ବର୍ଗୀକରଣର ବିଭିନ୍ନ ଉପ୍ୟୋଗରେ ଦର୍ଶାଇ ଦିଆଯାଏ ।

ଭାରତୀୟ ଭୋଜନ ଏକ ମହତ୍ତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଂଶ ଶାକାହାରୀ ଅଟେ । କିନ୍ତୁ କିଛି ଭାରତୀୟ ବ୍ୟଞ୍ଜନରେ ମାଂସ: (ଚିକେନ, ମଟନ, ଗୋ ମାଂସ ଇତ୍ୟାଦି) ସାମିଲ ଥାଏ, ମାଛ, ଅଣ୍ଡା ଓ ଅନ୍ୟ ସାମୁଦ୍ରୀକ ଭୋଜନ ଏହାସହ ଜଡ଼ିତ ଥାଏ । ଭାରତର ପୂର୍ବ ରାଜ୍ୟ ବିଶେଷ ଋପେ ପଶ୍ଚୀମ ବଙ୍ଗଳା ଓ ପଶ୍ଚୀମ ରାଜ୍ୟ କେରଳରେ ମାଛ ଆଧାରିତ ବ୍ୟଞ୍ଜନ ସାଧାରଣ ଅଟେ ।^[୪୦] ଭାରତୀୟ ବ୍ୟଞ୍ଜନ ସମଗ୍ର ଦୁନିଆରେ ସବୁଠାରୁ ଲୋକପ୍ରୀୟ ବ୍ୟଞ୍ଜନ ଅଟେ ।^[୪୧] କ୍ଷେତ୍ରୀୟ ଭାରତୀୟ ବ୍ୟଞ୍ଜନ ବିକଶିତ ହେବାରେ ଲାଗିଛି । ପାରମ୍ପରିକ ବ୍ୟଞ୍ଜନ ସହିତ ପୂର୍ବ ଏସିଆ ଏବଂ ପଶ୍ଚୀମ ଏସିଆର ଖାଦ୍ୟ ପ୍ରସ୍ତୁତିର ପକ୍ରୀୟା ଭାରତୀୟ ସହରରେ ପ୍ରମୁଖ ଅଟେ ।^[୪୨] ତେଲେଙ୍ଗାନାର ବ୍ୟଞ୍ଜନରେ ତେଲୁଗୁ ବ୍ୟଞ୍ଜନ ସହିତ ହାଇଦ୍ରାବାଦୀ ମୁସଲିମ ସମୁଦାୟର ବ୍ୟଞ୍ଜନ (ନିଜାମୀ ବ୍ୟଞ୍ଜନ) ସାମିଲ ଥାଏ ।^[୪୩]^[୪୪] ହାଇଦ୍ରାବାଦୀ ବ୍ୟଞ୍ଜନ ଶାକାହାରୀ ଓ ମାଂସାହାରୀ ଉଭୟ ସାମଗ୍ରୀର ମିଶ୍ରଣ ରହିଥାଏ । କିନ୍ତୁ ତେଲୁଗୁ ଭୋଜନରେ ଶାକାହାରୀ ସାମଗ୍ରୀର ଭାରୀ ଆଧାରିତ ହୋଇଥାଏ । ତେଲୁଗୁ ବ୍ୟଞ୍ଜନ ମସଲା ଓ ଲଙ୍କାର ଭରପୁର ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ । ଭୋଜନ ସାଧାରଣତଃ ତେନ୍ତୁଳୀ ଓ ଲେମ୍ବୁ ରସ ସହିତ ଟାଙ୍ଗୀ ପକ୍ଷରେ ଅଧିକ ହୋଇଥାଏ । ଦ୍ୱୟକୁ ଉଦାରତା ପୂର୍ବକ ଏଜେଣ୍ଟ ଋପେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ । ଭାତ, ତେଲୁଗୁ ଲୋକ ମାନଙ୍କର ପ୍ରମୂଖ ଖାଦ୍ୟ ଅଟେ ।^[୪୫]^[୪୬] "ଦହି" ଚଟପଟିର ଋପ ଅଟେ, ଯାହା ଭୋଜନ ପାଇଁ ଏକ ଅସ୍ଥାୟୀ ସଂଯୋଗ ଅଟେ ।^[୪୭]

ଖାଦ୍ୟ

ପୋଷାକ/ବସ୍ତ୍ର ପରିଧାନ

ଭାରତରେ ପାରମ୍ପରିକ କପଡ଼ା ଦେଶର ବିଭିନ୍ନ ଅଞ୍ଚଳରେ ବହୁତ ଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ହୋଇଥାଏ ଓ ସ୍ଥାନିୟ ସଂସ୍କୃତି, ଭୂଗୋଳ, ଜଳବାୟୁ ଏବଂ ଗ୍ରାମିଣ/ସହରି ସେଟିଙ୍ଗରୁ ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥାଏ । ପୋଷାକର ଲୋକପ୍ରିୟ ଶୈଳୀରେ ମହିଳା ମାନଙ୍କ ପାଇଁ "ସାଢି" ଓ ପୁରୁଷ ମାନଙ୍କ ପାଇଁ "ଲୁଙ୍ଗି" ଏବଂ "ଧୋତି" ସାମିଲ ରହିଥାଏ । ସାଧାରଣତଃ ମହିଳାମାନେ "ଚୁଡିଦାର" କିମ୍ବା "ସାଲୁଆର କମିଜ"କୁ ଅଧିକ ଗୁରୁତ୍ୱ ଦେଇଥାନ୍ତି । ଏହି ପୋଷାକ ସହିତ ମୁଖ୍ୟତଃ ଭାବେ ଏକ ଓଢଣି/ସ୍କାର୍ଫର ବ୍ୟବହାର ହୋଇଥାଏ ।

ଭାରତିୟ ମହିଳାମାନେ ମେକପ ଓ ଗହଣା ସହିତ ଆକର୍ଷଣ ଏବଂ ଫ୍ୟାସନର ଭାବନାକୁ ନିଖୂଣ ଭାବେ କରିଥାନ୍ତି । ଟିକିଲି, ମେହେନ୍ଦି, ଚୁଡି ଓ ଅନ୍ୟ ଗହଣା ସାମଗ୍ରୀ ମହିଳା ମାନଙ୍କ ପାଇଁ ସାଧାରଣ ଅଟେ । ବିଶେଷ ଅବସରରେ, ଯେପରି ବିବାହ ସମାରୋହ ଏବଂ ପର୍ବପର୍ବାଣିରେ ମହିଳାମାନେ ବିବିନ୍ନ ରତ୍ନ କିମ୍ବା କ୍ଷେତ୍ରୀୟ ପଥରର ଗହଣା ସହିତ ବିଭିନ୍ନ ରଙ୍ଗବେରଙ୍ଗର ସାଢି ପିନ୍ଧିବାକୁ ପସନ୍ଦ କରିଥାନ୍ତି । ସାଧାରଣ ଭାବେ "ଟିକିଲି" ହିନ୍ଦୁ ମହିଳା ମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଏକ ମେକପର ଏକ ଅନନ୍ୟ ଅଂଶ ଅଟେ । ଏହାକୁ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଶୁଭ ଚିହ୍ନ ବୋଲି ମାନନ୍ତି । ପାରମ୍ପରିକ ଋପେ ଲାଲି ଟିକିଲି କେବଳ ବିବାହିତ ହିନ୍ଦୁ ମହିଳାମାନେ ଲଗେଇଥା'ନ୍ତି ଓ ଅବିବାହିତ ମହିଳାମାନେ ଭିନ୍ନଭିନ୍ନ ରଙ୍ଗର ଟିକିଲି ଲଗେଇବାକୁ ପସନ୍ଦ କରିଥାନ୍ତି । କିଛି ମହିଳା ନିଜ ମଥାରେ "ସିନ୍ଦୁର" ଲଗେଇଥାନ୍ତି ଏବଂ ସମସ୍ତ ବିବାହିତ ମହିଳାମାନେ ନିଜ କପାଳରେ ଚୁଟିର ମଧ୍ୟ ବିଭାଜନ ଭାଗରେ ସିନ୍ଦୁର ଲଗେଇଥା'ନ୍ତି । ଏହା ବିବାହିତ ହିନ୍ଦୁ ମହିଳା ମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଏକ ପାରମ୍ପରିକ ଅଂଶ ଅଟେ । କିନ୍ତୁ କିଛି ଅବିବାହିତ ମହିଳାମାନେ ଏହାର ବ୍ୟବହାର ଫ୍ୟାସନ ପାଇଁ କରିଥାନ୍ତି ।^[୪୮] ମେକପ ଓ ପୋଷାକର ଶୈଳି ହିନ୍ଦୁ ସମୂହ ମଧ୍ୟରେ ଏବଂ ଜଳବାୟୁ କିମ୍ବା ଧର୍ମ ମଧ୍ୟରେ କ୍ଷେତ୍ରୀୟ ଋପେ ଭିନ୍ନ ହୋଇଥାଏ । ଖ୍ରୀଷ୍ଟିଆନମାନେ ସାଧାରଣତଃ ୱେଷ୍ଟ୍ରନ ପୋଷାକ ଶୈଳି ଏବଂ ମୁସଲିମମାନେ ଆରବୀ ଶୈଳିକୁ ପସନ୍ଦ କରିଥାନ୍ତି ।^[୪୯] ପୁରୁଷ ମାନଙ୍କ ପାଇଁ, ସିଲେଇ ସଂସ୍କରଣରେ "କୁର୍ତ୍ତା", "ପାଇଜାମା" ଓ "ଶାର୍ଟ" ସାମିଲ ହୋଇଥାଏ । ସହର ଓ ଅର୍ଥ ସହର କେନ୍ଦ୍ରରେ ସମସ୍ତ ଧାର୍ମିକ ପୃଷ୍ଠଭୂମିର ପୁରୁଷ ଓ ମହିଳା ମାନଙ୍କୁ ପ୍ରାୟତଃ ଜିନ୍ସ, ଶାର୍ଟ, ସୁଟ, କୁର୍ତ୍ତା ଓ ଅନ୍ୟ ଫ୍ୟାସନର ବିବିଧତାରେ ଦେଖାଯାଇଥାଏ ।^[୫୦]

ବସ୍ତ୍ର ପରିଧାନ

ଏକ ମହିଳା ସାଢୀ ପିନ୍ଧିବାର ଚିତ୍ର
ସାଡୋର ପିନ୍ଧିଥିବା ଜଣେ ଆସାମୀ ଝିଅ
ସାଲୁଆର କମିଜ ପିନ୍ଧିଥିବା ୪ଜଣ ଝିଅ
ରାଜସ୍ଥାନୀ ବାହାଘରରେ ଅଚକାନ ପିନ୍ଧିଥିବା ପୁରୁଷ
ଧୋତି ପିନ୍ଧିଥିବା ଭାରତୀୟ ଲୋକ ନୃତ୍ୟକାର
ଧୋତି ପିନ୍ଧିଥିବା ଅବସ୍ଥାରେ ଜଣେ ମନୁଷ୍ୟ
ତ୍ରିପୁରାର ଝିଅମାନେ ପାରମ୍ପରିକ ନୃତ୍ୟରେ ଭାଗନେବା ସମୟରେ ଏକ ଟିକିଲି ଲଗେଇଥାନ୍ତି

ଭାଷା ଓ ସାହିତ୍ୟ

ଭାରତୀୟ ସାହିତ୍ୟର ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ ସନ ୧୯୪୭ ମସିହା ପୂର୍ବ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଭାରତୀୟ ଉପ-ମହାଦ୍ୱୀପ ଓ ତତ୍ପଶ୍ଚାତ ଭାରତ ଗଣରାଜ୍ୟରେ ନିର୍ମିତ ବାଚିକ ଓ ଲିଖିତ ସାହିତ୍ୟରୁ ହେଉଥିଲା । ସଂସାରରେ ସବୁଠାରୁ ପୁରୁଣା ବାଚିକ ସାହିତ୍ୟ ଆଦିବାସୀ ଭାଷାରୁ ମିଳିଥାଏ । ଏହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଆଦିବାସୀ ସାହିତ୍ୟ ସମସ୍ତ ସାହିତ୍ୟର ମୂଳ ସ୍ରୋତ ଅଟେ । ଭାରତୀୟ ଗଣ ରାଜ୍ୟରେ ୨୨ ଅଧିକାରୀକ ମାନ୍ୟତା ପ୍ରାପ୍ତ ଭାଷା ରହିଛି । ଯେଉଁଥିରୁ ମାତ୍ର ୨ ଆଦିବାସୀ ଭାଷା ସାନ୍ଥଳି ଓ ବୋଡୋକୁ ହିଁ ସାମିଲ କରାଯାଇଛି । ଭାରତବର୍ଷ ଅନେକ ଭାଷା ମାନଙ୍କର ବିଶାଳ ଦେଶ ଅଟେ । ଏଥିରେ ଉତ୍ତର-ପଶ୍ଚିମରେ ପଞ୍ଜାବୀ, ହିନ୍ଦୀ ଓ ଉର୍ଦ୍ଦୁ; ପୂର୍ବରେ ଓଡ଼ିଆ; ବଙ୍ଗଳାରେ ଆସାମୀ; ମଧ୍ୟ-ପଶ୍ଚିମରେ ମରାଠୀ, ଗୁଜୁରାଠୀ ଓ ଦକ୍ଷିଣରେ ତାମିଲ, ତେଲୁଗୁ, କନ୍ନଡ଼, ମାଲୟଲମ ରହିଛି । ସେମାନଙ୍କ ଅତିରିକ୍ତ କତିପୟ ଓ ଆହୁରି ମଧ୍ୟ ଭାଷା ରହିଛି ଯାହାର ସାହିତ୍ୟିକ ଓ ଭାଷା ବୈଜ୍ଞାନିକ ମହତ୍ତ୍ୱ କମ ରହି ନଥାଏ, ଯେପରି କାଶ୍ମୀରି, ଡ଼ୋଗରୀ, ସିଂଧୀ, କୋଙ୍କଣୀ, ତୂରୂ ଆଦି ।

ମହାକାବ୍ୟ

ମହାଭାରତ ଓ ରାମାୟଣ, ଭାରତର ସବୁଠାରୁ ପୁରୁଣା ସଂରକ୍ଷିତ ଏବଂ ଜଣାଶୁଣା ମହାକାବ୍ୟ ଅଟେ । ଫିଲିପାଇନ୍ସ, ଥାଇଲ୍ୟାଣ୍ଡ, ମ୍ୟାଲେସିଆ ଓ ଇଣ୍ଡିନେସିଆ ପରି ଦକ୍ଷିଣପୂର୍ବ ଏସିଆ ଦେଶର ମହାକାବ୍ୟ ଋପେ ସଂସ୍କରଣକୁ ନିଜର କରାଯାଇଛି । ରାମାୟଣରେ ସାତୋଟି ପୁସ୍ତକ ( kāṇḍas ) ଓ ୫୦୦ଟି କାବ୍ୟର ସର୍ଗ sargas ରେ ୨୪,୦୦୦ଟି ଛନ୍ଦ ସାମିଲ ରହିଛି ।^[୫୧]

ପ୍ରଦର୍ଶନ କଳା

ନୃତ୍ୟ

ଭାରତୀୟ ନୃତ୍ୟରେ ଶାସ୍ତ୍ରୀୟ, ଅର୍ଦ୍ଧବୃତ୍ତ, ଲୋକ ଏବଂ ଜନଜାତୀୟ ସାମିଲ ରହିଛି ।

ଭାରତର ନୃତ୍ୟକଳା ଏକ ସର୍ବପୁରାତନ କାଳରୁ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଭାବ ଭଙ୍ଗୀରେ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇ ଆସିଛି । ଭାରତୀୟ ନୃତ୍ୟକଳା ଓ ଏହାର ସ୍ଥାପତ୍ୟ ସର୍ବ ଜନସାଧାରଣ ମାନଙ୍କୁ ଏକତ୍ର କରି ରଖିପାରିଛି । ସମଗ୍ର ଭାରତ ବର୍ଷରେ କାହିଁ କେଉଁ ଯୁଗରୁ ଆଜି ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ମଧ୍ୟ ଲୋକମାନେ ନିଜ ନିଜ ସଂସ୍କୃତି ଓ ପରମ୍ପରାକୁ ଉଜ୍ଜୀବିତ ରଖିବାକୁ ଯାଇ ସଂସ୍କୃତି ସମ୍ପନ୍ନ ନୃତ୍ୟକୁ ପରିବେଷଣ କରିଥାନ୍ତି । ଏହାଦ୍ୱାରା ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଏକତା ଓ ମାନସିକ ଶାନ୍ତି ଉଜ୍ଜୀବିତ ହୁଏ । ସମସ୍ତ ପ୍ରକାରର ପର୍ବପର୍ବାଣି, ଆଡମ୍ବର ଅନୁଷ୍ଠାନ ଏବଂ ମନର ଶାନ୍ତି ଭାବନାକୁ ଉଜ୍ଜୀବିତ କରି ରଖିବା ପାଇଁ ଲୋକମାନେ ନିଜ ନିଜ ସାଂସ୍କୃତିକ ଶୈଳୀରେ ନୃତ୍ୟ ପରିବେଷଣ କରିଥାନ୍ତି । ଏହାଦ୍ୱାରା ଧାର୍ମିକ , ସାଂସ୍କୃତିକ ଓ ଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ନୃତ୍ୟର ମାର୍ଜନା ହୋଇଥାଏ ।

ଭାରତୀୟ ନୃତ୍ୟରେ "ଲୋକ" ଓ "ଶାସ୍ତ୍ରୀୟ" ଋପେ ବହୁ ବିବିଧତା ରହିଛି । ଜଣାଶୁଣା "ଭାରତୀୟ ଲୋକନୃତ୍ୟ" (folk dances)ରେ ପଞ୍ଜାବର "ଭାଙ୍ଗଡା", ଆସାମର "ବିହୁ", ଝାରଖଣ୍ଡର "ଛଉ", ରାଜସ୍ଥାନର "ଘୁମୁରା", ଗୁଜୁରାଠର "ଦାଣ୍ଡିଆ" ଓ "ଗରବା", ମହାରାଷ୍ଟ୍ରର "ଲାୱନୀ" ଆଦି ଶାମିଲ ରହିଛି । ସଂଗୀତ ନାଟକ ଏକାଡେମୀର ଭାରତୀୟ ସଂଗୀତ, ନୃତ୍ୟ ଓ ନାଟକର ରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ ଏକାଡେମୀଦ୍ୱାରା ଆଠ ଗୋଟି ନୃତ୍ୟ ଋପ, ବହୁ କଥାଋପ ଓ ହିନ୍ଦୁ ପୁରାଣ/ପୌରାଣିକ ତତ୍ତ୍ୱ ପରି ବହୁ ଋପଗୁଡିକୁ ଭାରତୀୟ ଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ନୃତ୍ୟର ମାନ୍ୟତା ଦିଆଯାଇଛି । ତାମିଲନାଡୁର "ଭାରତ ନାଟ୍ୟମ୍", ଉତ୍ତର ପ୍ରଦେଶର "କଥକ", କେରଳର "କଥକେଳୀ" ଓ "ମୋହିନୀ ଆଟମ୍", ଆନ୍ଧ୍ର ପ୍ରଦେଶର "କୁଚିପୁଡୀ",ମଣୀପୁରର "ମଣିପୁରୀ", ଓଡ଼ିଶାର "ଓଡ଼ିଶୀ" ଓ ଆସାମର "ସତ୍ରୀୟା" ଆଦି ପ୍ରମୁଖ ନୃତ୍ୟ ଅଟେ ।^[୫୨] ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଋପେ କହିବାକୁ ଗଲେ କଳାରିପ୍ପୟାଟ୍ଟୁ କିମ୍ବା କଲାରୀକୁ ସଂସାରର ସବୁଠାରୁ ପୁରୁଣା ମାର୍ଶଳ ଆର୍ଟ ଋପେ ମାନ୍ୟତା ଦିଆଯାଇଛି । ଏହା ମଲ୍ଲପୁରାଣ ପରି ଗ୍ରନ୍ଥ ଭାବେ ସଂରକ୍ଷିତ ହୋଇ ରହିଛି ।

ନାଟକ ଓ ରଙ୍ଗମଞ୍ଚ

ଭାରତୀୟ ସଙ୍ଗୀତ ଓ ନୃତ୍ୟ ସହିତ ଭାରତୀୟ ନାଟକ ଓ ଥିୟେଟରର ମଧ୍ୟ ବହୁ ପୁରାତନ ଇତିହାସ ରହିଛି । କାଳିଦାସଙ୍କ ନାଟକ "ଶକୁନ୍ତଳା" ଓ "ମେଘଦୂତ" ପରି କିଛି ପୁରୁଣା ନାଟକ ରହିଛି, ଯାହା ପରେ ଭାସଙ୍କର ନାଟକ ଆୟୁ ୨୦୦୦ ବର୍ଷ ପୁରୁଣା କେରଳର "କୁଟ୍ଟୀୟାଟମ୍" ବିଶ୍ୱର ସବୁଠାରୁ ପୁରୁଣା ଜୀବିତ ଥିୟେଟର ପରମ୍ପରା ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ ଅଟେ । ଏହା ନାଟମ୍ ଶାସ୍ତ୍ରର ପାଳନ କରିଥାଏ ।^[୫୩]

କଳାର ଏହି ଋପରେ ଭାସଙ୍କର ନାଟକ ବହୁ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଅଟେ । "ନାଟ୍ୟାଚାର୍ଯ୍ୟ" (ସ୍ୱର୍ଗୀୟ) "ପଦ୍ମଶ୍ରୀ" ମଣି ମାଧବ ଚକୟାର - ଅବିବାଦିତ ଋପେ କଳାର ଏହି ଋପ ଓ "ଅଭିନୟ"ର ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ଅଟନ୍ତି । ସେ ଏହି ପୁରୁଣା ନଟ୍ୟ ପରମ୍ପରାକୁ ଲୁପ୍ତ ହେବାରୁ ବଞ୍ଚେଇ ଥିଲେ ଓ ଏହାକୁ ପୁନର୍ଜୀବିତ କରିଥିଲେ । ସେ "ରସ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ଶାସ୍ତ୍ର"ରେ ନିଜ ମହାରତ ପାଇଁ ଜଣାଯା'ନ୍ତି । ସେ କାଳିଦାସଙ୍କ ନାଟକ "ଅଭିଜ୍ଞାନ ଶକୁନ୍ତଳ", "ବିକ୍ରମୋର୍ବସିୟା"; ଭାସଙ୍କର "ସ୍ୱପ୍ନବାସବଦତ୍ତା" ଓ "ପଞ୍ଚତନ୍ତ୍ର"; ହର୍ଷବର୍ଦ୍ଧନଙ୍କ "ନାଗନନ୍ଦା" ଆଦି ନାଟକ ଗୁଡିକୁ କୁଟିୟଟ୍ଟମ ଋପେ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରିବା ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ । ^[୫୪]^[୫୫]

ନାଟ୍ୟକଳା

କଥକଳୀ ନାଟ୍ୟ କେରଳ ଓ ଭାରତର ଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ଥିଏଟର ଋପ ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ ଅଟେ ।
ମଣୀପୁର ନୃତ୍ୟ ଶୈଳୀରେ ରାସଲୀଳାର ନୃତ୍ୟ ପ୍ରଦର୍ଶନ ।
କୁଟିୟାଟ୍ଟମ ନାଟ୍ୟ ଦୁନିଆର ସବୁଠାରୁ ପୁରୁଣା ଜୀବନ୍ତ ଥିଏଟର ପରମ୍ପରାରୁ ଗୋଟିଏ ଅଟେ ।
କଳାକାର ସୁଗ୍ରୀବ "କୁଦିୟାଟ୍ଟମ" ଋପରେ ସଂସ୍କୃତ ନାଟକ ଦେଖାଉଛନ୍ତି ।
କଥକଳୀ କଳାକାର ଶ୍ରୀ କୃଷ୍ଣଙ୍କ ଋପରେ ନୃତ୍ୟ କରୁଛନ୍ତି ।

ସଙ୍ଗୀତ

Images of musical instruments drawn by Pierre Sonnerat, the French explorer, in 1782 during his voyage through India

ସଙ୍ଗୀତ ଭାରତ ସଂସ୍କୃତିର ଏକ ଅଭିନ୍ନ ଅଙ୍ଗ ଅଟେ । ନାଟ୍ୟଶାସ୍ତ୍ର, ୨୦୦୦ ବର୍ଷ ପୁରୁଣା ସଂସ୍କୃତ ପାଠ, ସଙ୍ଗୀତ, ବାଦ୍ୟ ଯନ୍ତ୍ରକୁ ବର୍ଗୀକୃତ କରିବାପାଇଁ ବର୍ଗିକରଣର ପଞ୍ଚଗୋଟି ପ୍ରଣାଳୀର ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଥାଏ ।^[୫୬] ଏହି ପ୍ରାଚୀନ ଭାରତୀୟ ପ୍ରଣାଳୀରେ ଏକ କମ୍ପନର ଚାରିଗୋଟି ପ୍ରାଥମିକ ସ୍ତ୍ରୋତ ଅନୁସାରେ ସଙ୍ଗୀତ ବାଦ୍ୟ ଯନ୍ତ୍ରକୁ ଚାରିଗୋଟି ସମୂହରେ ବର୍ଗୀକୃତ କରିଥାଏ । ଯଥା:- ସୂତା, କୋଷାବରଣ, ଝାଞ୍ଜ (ଗିନି), ପବନ । ରିସ ଫ୍ଲୋରା ଅନୁସାରେ, ଏହା ଜୀବ ବିଜ୍ଞାନର ପଶ୍ଚିମ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସମ୍ମାନ ଅଟେ । ପୁରତତ୍ତ୍ୱବିଦମାନେ ସଙ୍କରଜଙ୍ଗ (ଓଡ଼ିଶାର ହାଇଲ୍ୟାଣ୍ଡସ)ରେ ଏକ ୩୦୦୦ ବର୍ଷୀୟ , ୨୦-କୁଞ୍ଜୀ, ଧ୍ୟାନ ରୂପେ ପୋଲିସ୍ଡ ବସଲ୍ଟ ଲିଥୋଫୋନର ଖୋଜିବା ଲାଗି ସୂଚନା ଦେଇଛନ୍ତି ।^[୫୭]

ଭାରତୀୟ ସଙ୍ଗୀତ ପ୍ରାଚୀନ କାଳରୁ ଭାରତରେ ବିକଶୀତ ହେବାରେ ଲାଗିଛି । ସଙ୍ଗୀତର ପ୍ରାରମ୍ଭ ବୌଦୀକ କାଳ ପୂର୍ବରୁ ହୋଇଛି । ଏହାର ମୂଳ ସ୍ରୋତ "ବେଦ" ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଛି । ହିନ୍ଦୁ ପରମ୍ପରାରେ ଏହା ଜଣାଯାଏ ଯେ, ପରମପିତା "ବ୍ରହ୍ମା" "ନାରଦ"ଙ୍କୁ ସଙ୍ଗୀତ ବରଦାନ ଋପେ ଦେଇଥିଲେ ।

ପଣ୍ଡିତ ଶାରଙ୍ଗ ଦେବଙ୍କ ରଚିତ ସଙ୍ଗୀତ ରତ୍ନାକର ଗ୍ରନ୍ଥରେ ଭାରତୀୟ ସଙ୍ଗୀତର ପରିଭାଷାକୁ " ଗୀତମ୍, ବାଦ୍ୟମ୍ ଏବଂ ନୃତ୍ୟମ୍ ତ୍ରୟମ୍ ସଙ୍ଗୀତମୁଚ୍ୟତେ " ଭାବେ ଆକ୍ଷରିତ କରାଯାଇଛି । ଗାୟନ, ବାଦ୍ୟ ବାଦନ ଏବଂ ନୃତ୍ୟ; ଏହି ତିନୋଟି କଳାର ସମାବେଶକୁ ସଙ୍ଗୀତ ଶବ୍ଦରେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଛି । ତିନୋଟି ଯାକ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର କଳା ହେବା ସତ୍ତ୍ୱେ ଦୁହେଁ ଦୁହିଁଙ୍କ ପରି-ପୂରକ ଅଟନ୍ତି। ଭାରତୀୟ ସଙ୍ଗୀତ ଦୁଇ ପ୍ରକାରେ ପ୍ରଚଳିତ ହୋଇଛି; ପ୍ରଥମ କର୍ଣ୍ଣାଟକ ସଙ୍ଗୀତ, ଯାହା ଦକ୍ଷିଣ ଭାରତୀୟ ରାଜ୍ୟରେ ପ୍ରଚଳିତ ଏବଂ ଦ୍ୱିତୀୟରେ ହିନ୍ଦୁସ୍ତାନୀ ସଙ୍ଗୀତ, ଯାହା ଶେଷ ଭାରତରେ ଲୋକପ୍ରିୟ ଅଟେ । ଭାରତ ବର୍ଷର ସମସ୍ତ ସଭ୍ୟତାରେ ସଙ୍ଗୀତର ବଡ଼ ମହତ୍ତ୍ୱ ରହିଛି । ଧାର୍ମିକ ଏବଂ ସାମାଜିକ ପରମ୍ପରାରେ ସଙ୍ଗୀତର ପ୍ରଚଳନ ପ୍ରାଚୀନ କାଳରୁ ରହିଛି । ଏହିଋପେ, ସଙ୍ଗୀତ ଭାରତୀୟ ସଂସ୍କୃତିର ଆତ୍ମା ଭାବେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ । ବୈଦୀକ କାଳରେ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ସଙ୍ଗୀତକୁ ମାର୍ଗୀ ତଥା ଲୋକ ସଙ୍ଗୀତକୁ ଦେଶୀ କୁହାଯାଏ । କାଳାନ୍ତରରେ ଏହି ଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ଏବଂ ଲୋକ ସଙ୍ଗୀତ ରୂପେ ଦେଖାଯାଇଥାଏ ।

ବୈଦିକ କାଳରେ ସାମବେଦ ମନ୍ତ୍ରର ଉଚ୍ଚାରଣ ସେହି ସମୟର ବୈଦିକ ସପ୍ତକ ଅନୁସାରେ ସାତ ସ୍ୱର ପ୍ରୟୋଗ ସହିତ କରାଯାଉଥିଲା । ଗୁରୁ-ଶିଷ୍ୟ ପରମ୍ପରା ଅନୁସାରେ ଶିଷ୍ୟଙ୍କୁ ଗୁରୁଙ୍କଠାରୁ ବେଦ ବେଦର ଜ୍ଞାନ ମୌଖିକ ଭାବେ ପ୍ରାପ୍ତ ହେଉଥିଲା । ଏହିପରି ପ୍ରାଚୀନ କାଳରେ ବେଦ ଏବଂ ସଙ୍ଗୀତର କୌଣସି ଲିଖିତ ରୂପ ନଥିବା କାରଣରୁ ସେମାନଙ୍କର ମୂଳ ସ୍ୱରୂପ ଲୁପ୍ତ ହେବାକୁ ଲାଗିଲା ।

ସଙ୍ଗୀତ

ଶାନ୍ତନୁ ଆରୋରା "ଲାଇଭ ଷ୍ଟେଜ ସୋ"ରେ ଗୀତ ଗାଉଥିବାର ଚିତ୍ର
ହିନ୍ଦୁସ୍ତାନୀ ସଙ୍ଗୀତ ସଭାର ଦୁର୍ଲଭ ଚିତ୍ର
ଭାରତୀୟ ଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ସଙ୍ଗୀତର ପ୍ରଦର୍ଶନ
ଭାରତୀୟ ନାଟ୍ୟର ଏକମାତ୍ର ଜୀବନ୍ତ ପରମ୍ପରା ।ଭାଷାର ନାଟକ "ଅଭିଷେକ"ରେ ରାବଣ ଭୂମିକାରେ "ଗୁରୁ ନାଟ୍ୟଚାର୍ଯ୍ୟ" ମଣୀ ମାଧବ ଚକୟାର
ଯୋଦ୍ଧାପୂରରେ ଭାରତୀୟ ସଙ୍ଗୀତର ପ୍ରଦର୍ଶନ
ଆସାମ ଲୋକ ବିହୁର ପ୍ରଦର୍ଶନୀ କରୁଛନ୍ତି
ସଙ୍ଗୀତର ଆନନ୍ଦ ନେଉଥିବା ଜଣେ ସ୍ତ୍ରୀ (ପଞ୍ଚାବ ୧୭୫୦)

ଦୃଶ୍ୟମାନ ଚିତ୍ର

ଅଜନ୍ତା ଗୁମ୍ଫାରେ ଚିତ୍ରୀତ ବୌଦ୍ଧି

କଳା, ସଂସ୍କୃତିର ବାହିକା ଅଟେ । ଭାରତୀୟ ସଂସ୍କୃତିର ବିବିଧ ପ୍ରସ୍ଥରେ ବ୍ୟାପ୍ତ ମାନବୀୟ ଏବଂ ରସାତ୍ମକ ତତ୍ତ୍ୱ ତାହାର କଳା-ରୂପରେ ପ୍ରକଟ ହୋଇଛି । କଳାର ପ୍ରାଣ ରସାତ୍ମକତା ଅଟେ । ମାନବୀୟ ସମ୍ବନ୍ଧ ଏବଂ ସ୍ଥିତିର ବିବିଧ ଭାବଲୀଳା ଓ ତାହାର ମାଧ୍ୟମରେ ଚେତନାକୁ କଳା ଉଜାଗର କରିଥାଏ । ବାସ୍ତବରେ ଚେତନାର ମୂଳ "ରସ" ଅଟେ । ଭାରତୀୟ କଳା ଯେଉଁଠାରେ ଆହୁରି ଏକ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଏବଂ କୌଶଳ ଆଧାର ରଖିଥାଏ, ଅନ୍ୟପକ୍ଷେ ଭାବ ଏବଂ ରସକୁ ସର୍ବଦା ମୃତ ରୂପେ ରଖିଥାଏ । ଭାରତୀୟ କଳା ଜାଣିବା ପାଇଁ ଉପବେଦ, ଶାସ୍ତ୍ର, ପୁରାଣ, ପ୍ରାଚୀନ ସାହିତ୍ୟ ଏବଂ ପୁରାତତ୍ତ୍ୱର ସାହାଯ୍ୟ ନେବାକୁ ପଡିଥାଏ ।

ଚିତ୍ରକଳା

ଭାରତୀୟ ବାସ୍ତୁକଳାରେ ସାମିଲ ହୋଇଛି- ସମୟ ଏବଂ ସ୍ଥାନ ସହିତ ଲଗାତାର ନୂଆ ନୂଆ ବିଚାରକୁ ନିଜର କରି ନିଜର ଅଭିବ୍ୟକ୍ତି ପ୍ରକାଶ କରିଥାନ୍ତି । ପରିଣାମ ସ୍ୱରୂପ ଏହିପରି ବାସ୍ତୁଶିଳ୍ପୀର ଉତ୍ପାଦନ ହୋଇଥିଲା ଯାହା ଇତିହାସ ଅନୁଯାୟୀ ନିଶ୍ଚିତ ରୂପେ ଏକ ନିରନ୍ତରତା ରଖିଥାଏ । ଏହାର କିଛି ଉନ୍ନତ ମାନର ଆରମ୍ଭ ଶୈଳୀର ଉଦାହରଣ ସିନ୍ଧୁଘାଟୀ ସଭ୍ୟତା (୨୬୦୦-୧୯୦୦ ଈସା ପୂର୍ବ)ରେ ମିଳିଥିଲା, ଯେଉଁଥିରେ ସୁନିୟୋଜିତ ସହର ଏବଂ କିଛି ଘର ମିଳିଥିଲା ।

ମୌର୍ଯ୍ୟ ରାଜବଂଶ ଓ ଗୁପ୍ତ ରାଜବଂଶ ସାମ୍ରାଜ୍ୟ ଏବଂ ସେମାନଙ୍କ ଉତ୍ତରିଧିକାରଙ୍କ ଶାସନ କାଳରେ, ବହୁ ବୌଦ୍ଧ ବାସ୍ତୁଶିଳ୍ପ ପରିସର, ଯେପରି "ଅଜନ୍ତା ଗୁମ୍ଫା" , "ଏଲୋରା ଗୁମ୍ଫା" ଏବଂ ସ୍ମାରକୀୟ "ସାଞ୍ଚି ସ୍ତୁପ" ତିଆରି ହୋଇଥିଲା । ପରେ, ଦକ୍ଷିଣ-ଭାରତରେ ବହୁ ହିନ୍ଦୁ ମନ୍ଦିରର ନିର୍ମାଣ ହୋଇଥିଲା ଯେପରି, "ବେଲୁର"ରେ "ଚେନ୍ନାକେଶବା ମନ୍ଦିର", "ହାଲେବେଦୁ"ରେ "ହୋୟସେଲ୍ସବର ମନ୍ଦିର" , "ସୋମନାଥ ପୁର"ରେ "କେଶବ ମନ୍ଦିର" , "ଥଞ୍ଜାବୁର"ରେ "ବ୍ରେହଦୀଶ୍ୱର ମନ୍ଦିର" , "କୋଣାର୍କ"ରେ "ସୂର୍ଯ୍ୟ ମନ୍ଦିର" , "ଶ୍ରୀ ରଙ୍ଗମ"ରେ "ଶ୍ରୀ ରଙ୍ଗନାଥ ସ୍ୱାମୀ ମନ୍ଦିର "ଏବଂ "ଭଟ୍ଟୀପ୍ରୋଲୁ"ରେ "ଗୌତମ ବୁଦ୍ଧ"ଙ୍କ ସ୍ତୁପ ଇତ୍ୟାଦି ।

ପଶ୍ଚିମରେ ଇସ୍ଲାମିକ ପ୍ରଭାବର ଆଗମନ ସହିତ, ଭାରତୀୟ ବାସ୍ତୁକଳାରେ ମଧ୍ୟ ନୂତନ ଧର୍ମର ପରମ୍ପରାକୁ ନିଜର କରିବା ପ୍ରକ୍ରିୟା ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା । ଏହି ଯୁଗରେ ତିଆରି କିଛି ସ୍ତୁପ - "ଫତେହପୁର ସିକରୀ", "ତାଜମହଲ", ଗୋଲ ଗୁମ୍ବଜ", କୁତୁବମୀନର" ଦିଲ୍ଲୀର "ଲଲକୀଲା" ଇତ୍ୟାଦି ପ୍ରାୟ ଭାରତର ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ପ୍ରତୀକ ରୂପେ ଉପଯୋଗ କରାଯାଏ ।

ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମ ପ୍ରସାର କାରଣରୁ ଭାରତୀୟ ବାସ୍ତୁକଳା ପୂର୍ବ1ଏବଂ ଦକ୍ଷିଣ ଏସିଆକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରିଥାଏ । ଭାରତୀୟ ସ୍ଥାପତ୍ୟ କଳାର କିଛି ମହତ୍ତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଲକ୍ଷଣ ଯେପରି- ମନ୍ଦିର ସ୍ତୁପ, ମନ୍ଦିର ଶିଖର, ମନ୍ଦିର ଶିବାଳୟ ଏବଂ ମନ୍ଦିର ଦ୍ୱାର କିମ୍ବା ତୋରଣ ଆଦି ଏସିଆ ସଂସ୍କୃତିର ପ୍ରସିଦ୍ଧ ପ୍ରତୀକ ତିଆରି ହୋଇସାରିଛି ଏବଂ ଏହାର ପ୍ରୟୋଗ ପୂର୍ବ ଏସିଆ ଓ ଦକ୍ଷିଣ-ପୂର୍ବ ଏସିଆରେ ବଡ଼ ମାପକ୍ରମରେ କରାଯାଇଛି । କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ଶୀର୍ଷକକୁ କେବେ-କେବେ "ବିମାନଂ" ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ମନ୍ଦିରର ଦକ୍ଷିଣ ଦ୍ୱାର "ଗୋପୁରମ୍" ନିଜ ଗୃଢ଼ତା ଏବଂ ଐଶ୍ୱର୍ୟ୍ଯ ପାଇଁ ଜଣାଯାଇଥାଏ ।

ପଟ୍ଟଚିତ୍ର, ମଧୁବନୀ ପେଣ୍ଟିଙ୍ଗ, ମୈସୁର ପେଣ୍ଟିଙ୍ଗ, ରାଜପୁତ ପେଣ୍ଟିଙ୍ଗ ଏବଂ ମୁଗୋଲ ପେଣ୍ଟିଙ୍ଗ ଆଦି ଭାରତୀୟ କଳାର କିଛି ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ ଶୈଳୀ ରହିଛି । ଏହାସହିତ ନନ୍ଦଲାଲ ବୋଷ, ଏମ.ଏଫ. ହୁସେନ, ଏସ.ଏଚ.ରଜା, ଗୀତା ବଢ଼େର ଏବଂ ବି. ବେଙ୍କଟପ୍ପାଙ୍କ ^[୫୮] ପରି କିଛି ଆଧୁନିକ ଚିତ୍ରକାର ରହିଛନ୍ତି । ବର୍ତ୍ତମାନ ସମୟର କଳାକାର ମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ, ଅତୁଳ ଡୋଡିୟା, ବୋଷ କୃଷ୍ଣ ମନାଚାରୀ, ଦେବଜ୍ୟୋତିରେ ଏବଂ ଶିବୁ ନତେସନ ପରି କଳାକାରମାନେ ଭାରତୀୟ କଳାର ଏକ ନୂତନ ଯୁଗର ପ୍ରତିନିଧିତ୍ତ୍ୱ କରିଥାନ୍ତି, ଯେଉଁଠାରେ ବୈଶିକ କଳା ଭାରତୀୟ ଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ଶୈଳୀ ସହିତ ସିଧା ତାଳମେଳ ଦେଖାଇଥାନ୍ତି । ଏହି କଳାକାରମାନେ ଅନ୍ତରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ ସ୍ତରରେ ନିଜର ପରିଚୟ ହାସଲ କରିଛନ୍ତି । "ଜାହାଙ୍ଗିର ଆର୍ଟ ଗ୍ୟାଲେରି"ରେ ମୁମ୍ବାଇ, ମୈସୁର ପ୍ୟାଲେସରେ କିଛି ଭଲ ଭାରତୀୟ ଚିତ୍ର ପ୍ରଦର୍ଶିତ ହୋଇଛି ।

"ବିଷ୍ଣୁ ଧର୍ମୋତ୍ତର ପୁରାଣ"ର ଚିତ୍ରସୂତ୍ରରେ ଚିତ୍ରକଳାର ମହତ୍ତ୍ୱ ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାର ଏହି ଶବ୍ଦରେ ସୂଚିତ ହୋଇଛି :-

कलानां प्रवरं चित्रम् धर्मार्थ काम मोक्षादं।

मांगल्य प्रथम् दोतद् गृहे यत्र प्रतिष्ठितम् ॥38॥

କଳାନାମ୍ ପ୍ରବରଂ ଚିତ୍ରମ୍ ଧର୍ମାର୍ଥ କାମ ମୋକ୍ଷାଦଂ ।

ମାଙ୍ଗଲ୍ୟ ପ୍ରଥମ୍ ଦୋତଦ୍ ଗୃହେ ୟତ୍ର ପ୍ରତିଷ୍ଠିତମ୍ ।।୩୮।।^[୫୯]

(ଅର୍ଥ : କଳା ମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଚିତ୍ରକଳା ସବୁଠାରୁ ଉଚ୍ଚ ଅଟେ, ଯେଉଁଥିରେ ଧର୍ମ, ଅର୍ଥ, କାମ, ଏବଂ ମୋକ୍ଷର ପ୍ରାପ୍ତି ହୋଇଥାଏ ।

ଅତଃ: ଯେଉଁଘରେ ଚିତ୍ରର ପ୍ରତିଷ୍ଠା ଅଧିକ ରହିଥାଏ, ସେହିଠାରେ ସର୍ବଦା ମଙ୍ଗଳର ଉପସ୍ଥିତି ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ ।)

ଚିତ୍ରକଳା

ଅଜନ୍ତା ଗୁମ୍ଫାର ଚିତ୍ର
ଅଜନ୍ତା ଗୁମ୍ଫାର କ୍ରମାଙ୍କ ୧ରେ ମହାଜଙ୍କ ଜାତକ ଏକ ଦୃଶ୍ୟ ଯୁକ୍ତ ଭିତ୍ତିଚିତ୍ର
ହିନ୍ଦୁ ଭଗବାନ କୃଷ୍ଣ ଏବଂ ରାଧାଙ୍କ ଚିତ୍ର
ହିନ୍ଦୁ ପଟଚିତ୍ରରେ ଦର୍ଶାଯାଇଥିବା ଆଇଫନୋଗ୍ରାଫି
"ରାଜା ରବିବର୍ମା, ଶକୁନ୍ତଳା " (୧୮୭୦); ତେଲ ରଙ୍ଗରେ ପାଲରେ ତିଆରି ଚିତ୍ର

ମୂର୍ତ୍ତୀକଳା

ଭାରତର ପ୍ରଥମ ମୂର୍ତ୍ତୀକଳାର ନମୂନା ସିନ୍ଧୁଘାଟୀ ସଭ୍ୟତାର ଅଟେ ଯେଉଁଠାରେ ପଥର ଏବଂ ପିତ୍ତଳ ଆକୃତିର ସନ୍ଧାନ କରାଯାଇଥିଲା ।ପରେ, ଯେତେବେଳେ ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମ, ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମ ଏବଂ ଜୈନ ଧର୍ମର ଅଧିକ ବିକାଶ ହେଲା, ଭାରତର ମନ୍ଦିରରେ ପିତ୍ତଳର କିଛି ବହୁ ଜଟିଳ ମୂର୍ତ୍ତୀ ତିଆରି ହୋଇଥିଲା । କିଛି ବିଶାଳକାୟ ମନ୍ଦିର ଯେପରି, "ଏଲୋରା" ମୂର୍ତ୍ତୀ , ଏହି ମୂର୍ତ୍ତୀକୁ ବିଶାଳକାୟ ଚଟ୍ଟାଣକୁ କାଟି ତିଆରି କରାଯାଇଥିଲା ।

ଉତ୍ତର-ପଶ୍ଚିମରେ ସଙ୍ଗମରମରରୁ ଏକ ପ୍ରକାର ମାଟିରୁ ଉତ୍ପାଦିତ ମୂର୍ତ୍ତୀକଳାରେ ଭାରତୀୟ ଏବଂ ଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ହେଲେନେଷ୍ଟିକ କିମ୍ବା ସମ୍ଭାବିତ ରୂପେ ଗ୍ରୀକ-ରୋମାନ ପ୍ରଭାବର ଭାରୀ ମିଶ୍ରଣ ଦେଖିବାକୁ ମିଳିଥିଲା । ପାଖାପାଖି ଏହା ସହିତ ମଥୁରାର ଗୋଲାପୀ ବାଲି ପଥରର ମୂର୍ତ୍ତୀକଳା ମଧ୍ୟ ବିକଶିତ ହୋଇଥିଲା । ଏହି ମଧ୍ୟରେ ଗୁପ୍ତ ଶାସନ କାଳରେ (୬ବିଂରୁ ୪ର୍ଥ ଶତାବ୍ଦୀ) ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ମୂର୍ତ୍ତୀକଳା, ଶ୍ରେଷ୍ଠ ନିଷ୍ପାଦନ ଏବଂ ମଡେଲିଙ୍ଗର ପାଖରୁ ଏକ ଉଚ୍ଚ ସ୍ତରରେ ପହଞ୍ଚି ଯାଇଥିଲା, ଏହା ସହିତ ଭାରତର ଅନ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବିକଶିତ ହୋଇଥିବା ଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ଭାରତୀୟ କଳାରେ ସମଗ୍ର ଦକ୍ଷିଣ-ପୂର୍ବ କେନ୍ଦ୍ର ଏବଂ ପୂର୍ବ ଏସିଆରେ ହିନ୍ଦୁ ଓ ବୌଦ୍ଧ ମୂର୍ତ୍ତୀକଳାର ବିକାଶରେ ନିଜର ଯୋଗଦାନ ଦେଇଥିଲା ।

ଭାରତର ଏକ ଦୀର୍ଘ ମୂର୍ତ୍ତୀକଳା-ପରମ୍ପରା ରହିଛି ଯାହାର ସନ୍ଧାନ "ନବପାଷାଣ କାଳ" ସଂସ୍କୃତିରେ କରାଯାଇପାରେ , ଯଦିଓ ପୁରତତ୍ତ୍ୱ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ବିକାଶର ନିରନ୍ତର ଲମ୍ବା ପ୍ରକ୍ଷେପ ପଥକୁ ତୃତୀୟ ଶତାବ୍ଦୀ ଇସା:ପୂର୍ବରୁ ଆଗକୁ ଖୋଜାଯାଇପରେ ।

ଭାରତୀୟ ଉପ-ମହାଦ୍ବୀପରେ କଳାକୁ ଈଶ୍ୱରଙ୍କ ରଚନା ଭାବେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ । ସେଥିପାଇଁ କୌଣସି ମଧ୍ୟ କଳା ଏକ-ଦ୍ବୟଠାରୁ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ନୁହେଁ । ଯେପରି ଶିବଙ୍କଠାରୁ ନୃତ୍ୟ ଏବଂ ସଙ୍ଗୀତ ଉଦ୍ଭବ ହୋଇଛି, ସେହିପରି ବିଷ୍ଣୁଙ୍କଠାରୁ ଚିତ୍ରକଳା ଏବଂ ମୂର୍ତ୍ତୀକଳା ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇଥିଲା ଏବଂ ରୁଦ୍ର ବିଶ୍ୱକର୍ମାଙ୍କଠାରୁ ବସ୍ତୁକଳା ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇଥିଲା । ଏହା କୌଣସି ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ ଜନକ କଥା ନୁହେଁ, ଅଧିକାଂଶ ପ୍ରାଚୀନ ଏବଂ ମଧ୍ୟକାଳୀନ କଳା ସାମାଜିକ-ଧାର୍ମିକ ସନ୍ଦର୍ଭ ଅନ୍ତର୍ଗତରେ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇଥିଲା ।

ମୂର୍ତ୍ତୀକଳା

ରାଜସ୍ଥାନର ଜୈନ ମନ୍ଦିରରେ ରାଜାସ୍ମ କାର୍ଯ୍ୟ ।
ରାଜସ୍ଥାନର ୯ବିଂ ଶତାବ୍ଦୀରେ ନିର୍ମିତ ଗଣେଶଙ୍କ ମୂର୍ତ୍ତୀ ।
ରାଜସ୍ଥାନର ସଙ୍ଗମରମରରୁ ନିର୍ମିତ ଦେବମୂର୍ତ୍ତୀ ।
ରାଜସ୍ଥାନର ୧୪୫୦ରେ ନିର୍ମିତ ମନ୍ଦିରର ମୂର୍ତ୍ତୀ ।

ଗାନ୍ଧାର ଶୈଳୀର ବୁଦ୍ଧ ପ୍ରତିମା ।
ଚୋଳକାଳୀନ କାଂସ୍ୟ ମୂର୍ତ୍ତୀ
ଚୋଳକାଳୀନ କାଂସ୍ୟ ମୂର୍ତ୍ତୀ
ଛତ୍ରପତି ଶିବାଜୀଙ୍କ ମୂର୍ତ୍ତୀ

ଗଣେଶ
ଶିବ-ପାର୍ବତୀ
ଏଲୋରାର କୈଳାସ ମନ୍ଦିରର ଶିବ ମୂର୍ତ୍ତୀ
ଭୂ ଦେବୀ

ଶିବ-ପାର୍ବତୀ
ଖଜୁରାହୋର ମୂର୍ତ୍ତୀ
ଏଲୋରାର ମୂର୍ତ୍ତୀ

ବାସ୍ତୁକଳା

ଲୁଟିୟନ୍ସର ଦିଲ୍ଲୀ-ବ୍ରିଟିଶ ଔପନିବେସିକ କାଳ: ୧୭୫୭-୧୯୪୭

ରାଜ ପ୍ରତିନିଧି ଘର (ଏବେ ରାଷ୍ଟ୍ରପତି ଭବନ)ର ନିର୍ମାଣ ଭାରତର ରାଜ ପ୍ରତିନିଧିଙ୍କ ପାଇଁ କରାଯାଇଥିଲା । ଏବେ ଏହା ଭାରତର ରାଷ୍ଟ୍ରପତିଙ୍କ ଆଧିକାରୀକ ନିବାସ ରୂପେ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଅଛି ।

The War Memorial Arch (ଏବେ ଇଣ୍ଡିଆ ଗେଟ) ବ୍ରିଟିଶ ଭାରତୀୟ ଆର୍ମୀର ୭୦,୦୦୦ ସୈନିକଙ୍କ ସ୍ମାରକ ଅଟେ, ଯାହାଙ୍କର ପ୍ରଥମ ବିଶ୍ୱଯୁଦ୍ଧରେ ମୃତ୍ୟୁ ହୋଇଯାଇଥିଲା ।

ସଚିବାଳୟ ଭବନ, ନୂଆଦିଲ୍ଲୀର ଉତ୍ତର ବ୍ଲକରେ ରହିଛି ।

Imperial Legislative Council ପାଇଁ ତିଆରି ହୋଇଥିବା କାଉନସିଲ ହାଉସ , ଏବେ (ସଂସ ଭବନ), ଏବଂ (ଭାରତର ସଂସଦ)ରେ ରହିଥାଏ ।

ଲୁଟୀୟନର ଦିଲ୍ଲୀ, "ଏଡ଼ୱିନ ଲୁଟିୟନ"ଙ୍କଦ୍ୱାରା ଡିଜାଇନ କରାଯାଇଥିଲା, ଯେଉଁଥିରେ ଭାରତର ସମସ୍ତ ପ୍ରମୁଖ ସରକାରୀ ପ୍ରାସାଦ ରହିଛି ।

ଭାରତୀୟ ବାସ୍ତୁକଳାରେ ସମୟ ଏବଂ ସ୍ଥାନ ସହିତ ପ୍ରାୟତଃ ନୂତନ ବିଚାରକୁ ସାମିଲ କରିଥାଏ । ଏହାର ପରିଣାମ ସ୍ୱରୂପ ଏହିପରି ବାସ୍ତୁ ଶିଳ୍ପର ଉତ୍ପାଦନ ହୋଇଥିଲା ଯାହା ଇତିହାସ ଅନୁଯାଇ ନିଶ୍ଚିତ ରୂପେ ଏକ ନିରାନ୍ତରତା ରଖିଥାଏ । ଏହାର କିଛି ଉନ୍ନତ ପ୍ରକ୍ରିୟାର ଉଦାହରଣ (୨୬୦୦-୧୯୦୦ ଈସା ପୂର୍ବ)ରେ ସିନ୍ଧୁଘାଟି ସଭ୍ୟତାରେ ମିଳିଥିଲା ।

ମୌର୍ଯ୍ୟ ଏବଂ ଗୁପ୍ତ ସାମ୍ରାଜ୍ୟ ଓ ସେମାନଙ୍କ ଉତ୍ତରିଧିକାରଙ୍କ ଶାସନ କାଳରେ ବହୁ ବୌଦ୍ଧ ବାସ୍ତୁଶିଳ୍ପ ପରିସର, ଯେପରି ଅଜନ୍ତା, ଏଲୋରା ଏବଂ ସ୍ମାରକୀୟ ସଞ୍ଚିସ୍ତୁପ ତିଆରି କରାଯାଇଥିଲା । ପରେ ଦକ୍ଷିଣ ଭାରତରେ ବହୁ ହିନ୍ଦୁ ମନ୍ଦିରର ନିର୍ମାଣ ହୋଇଥିଲା, ଯେପରି: କୀବେଲୁରର ଚେନ୍ନାକେଶବା ମନ୍ଦିର, ହାଲେବିଦୁର ହୋୟସେଲ୍ସବର ମନ୍ଦିର, ସୋମନାଥ ପୁରର କେଶବ ମନ୍ଦିର, ଥଂଜାବୁରର ବ୍ରିହଦୀଶ୍ୱର ମନ୍ଦିର, କୋଣାର୍କର ସୂର୍ଯ୍ୟ ମନ୍ଦିର , ଶ୍ରୀ ରଙ୍ଗମର ଶ୍ରୀ ରଙ୍ଗନାଥସ୍ୱାମୀଙ୍କ ମନ୍ଦିର ଇତ୍ୟାଦି । ଅଙ୍ଗକୋରବଟ, ବୋରୋବୁଦୁର ଏବଂ ଅନ୍ୟ ବୌଦ୍ଧ ଓ ହିନ୍ଦୁ ମନ୍ଦିର ଯାହା ପାରମ୍ପରିକ ଭାରତୀୟ ଧାର୍ମିକ ଭବନର ଶୈଳୀରେ ତିଆରି ହୋଇଛି । ଏହାର ସଂକେତ ଦକ୍ଷିଣ ପୂର୍ବ ଏସିଆ ବାସ୍ତୁକଳାରେ ଭାରତୀୟ ପ୍ରଭାବ ପ୍ରାୟ ଅଧିକ ଥିଲା ।

ପଶ୍ଚିମରୁ ଇସ୍ଲାମିକ ପ୍ରଭାବର ଆଗମନ ସହିତ ଭାରତୀୟ ବାସ୍ତୁକଳାରେ ମଧ୍ୟ ନୂତନ ଧର୍ମର ପରମ୍ପରାକୁ ନିଜର କରାଯାଇଥିଲା । ଏହି ଯୁଗରେ ତିଆରି କିଛି ପ୍ରାସାଦ ରହିଛି- ଫତେହପୁର, ତାଜମହଲ, ଗୋଲଗୁମ୍ବଜ, କୁତୁବମୀନର, ଦିଲ୍ଲୀର ଲଲକୀଲା ଆଦି , ପ୍ରାୟତଃ ଭାରତର ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ପ୍ରତୀକ ରୂପେ ଉପଯୋଗ କରାଯାଏ । ବ୍ରିଟିଶ ସାମ୍ରାଜ୍ୟର ଔପନିବେସିକ ଶାସନ ଅନୁସାରେ ହିନ୍ଦୁ-ଆରବୀ ଏବଂ ଭାରତୀୟ ଶୈଳୀ ସହିତ ବହୁ ଅନ୍ୟ ୟୁରୋପୀୟ ଶୈଳୀ ଯେପରି: ଗୋଥିକର ମିଶ୍ରଣକୁ ବିକଶିତ ହେବାର ଦେଖାଗଲା , ଭିକ୍ଟୋରୀୟ ମେମୋରିଆଲ କିମ୍ବା ଭିକ୍ଟୋରୀୟ ଟର୍ମିନସ ଏହାର ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ ଉଦାହରଣ ଅଟେ । କମଳ ମନ୍ଦିର ଓ ଭାରତର ବହୁ ଆଧୁନିକ ସହରର ପ୍ରାସାଦ ଏଥିରେ ଉଲ୍ଲେଖ ରହିଛି ।

ବାସ୍ତୁକଳାର ପାରମ୍ପରିକ ପ୍ରଣାଳୀ "ଫେଙ୍ଗ ସୁଈ"ର ଭାରତୀୟ ପ୍ରତିରୂପ ପରି ହୋଇଥାଏ, ଯାହା ସହରର ଯୋଜନା , ବାସ୍ତୁକଳା ଏବଂ ଅର୍ଗନୋମିକ୍ସ (ଅର୍ଥାତ, କାର୍ଯ୍ୟକୁ ଆହୁରି ପ୍ରଭାବଶାଳୀ ବନେଇବା ପାଇଁ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଉଥିବା ବିଜ୍ଞାନ)କୁ ପ୍ରଭାବିତ କରିଥାଏ । ଏହ ଅସ୍ପଷ୍ଟ ଯେ, ଏଥିରୁ କେଉଁ ପ୍ରଣାଳୀ ପୁରୁଣା ଅଟେ, କିନ୍ତୁ ଦୁହିଁଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କିଛି ନିଶ୍ଚିତ ସମାନତା ରହିଛି । ତୁଳନାତ୍ମକ ରୂପେ ଦେଖାଗଲେ, ଫେଙ୍ଗ ସୁଈର ପ୍ରୟୋଗ ସମଗ୍ର ବିଶ୍ୱରେ ଅଧିକ ହୋଇଥାଏ । ଯଦିଓ ବାସ୍ତୁ ସଂକଳ୍ପ ଆଧାରରେ ଫେଙ୍ଗ ସୁଈର ସମାନ ଅଟେ । ଏହି ଦ୍ୱୟର ଘର ମଧ୍ୟରେ ଉର୍ଜାର ପ୍ରବାହକୁ ସନ୍ତୁଳିତ କରିବାପାଇଁ ଚେଷ୍ଟା କରାଯାଏ, (ଏହାକୁ ସଂସ୍କୃତରେ ପ୍ରାଣ-ଶକ୍ତି କିମ୍ବା ପ୍ରାଣ କୁହାଯାଏ ଏବଂ ଚୀନୀ ଓ ଜାପାନୀ ଭାଷାରେ ଏହାକୁ ଚୀ/କୀ କୁହାଯାଏ ।) କିନ୍ତୁ ଏହାର ବିସ୍ତୃତ ରୂପ ଦୁହେଁ ଦୁହିଁଙ୍କଠାରୁ ପ୍ରାୟତଃ ଅଲଗା ଅଟେ ।

ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମ ପ୍ରସାର କାରଣରୁ ଭାରତୀୟ ବାସ୍ତୁକଳା, ପୂର୍ବ-ଦକ୍ଷିଣ ଏସିଆକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରିଥିଲା । ଭାରତୀୟ ସ୍ଥାପତ୍ୟ କଳାର କିଛି ମହତ୍ତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଲକ୍ଷଣ ଯେପରି- ମନ୍ଦିର ଓ ସ୍ତୁପ, ମନ୍ଦିର ଶୀର୍ଷ ଓ ଶୀଖର, ମନ୍ଦିର ଦ୍ୱାର ଓ ତୋରଣ ପରୀ ବିଭିନ୍ନ ସଂସ୍କୃତିର ପ୍ରସିଦ୍ଧ ପ୍ରତୀକ ତିଆରି ହୋଇଛି ଏବଂ ଏହାର ପ୍ରୟୋଗ ପୂର୍ବ ଏସିଆ ଓ ଦକ୍ଷିଣ-ପୂର୍ବ ଏସିଆରେ ପ୍ରସିଦ୍ଧିଲାଭ କରିଛି । କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ଶୀର୍ଷକକୁ "ବୀମାନମ୍" ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ମନ୍ଦିରର ଦକ୍ଷିଣ ଦ୍ୱାର ଗୋପୁରମ ନିଜର ଗଢଣୀ ଏବଂ ଐଶ୍ୱର୍ୟ୍ଯ ପାଇଁ ଜଣାଯାଏ ।

ବାସ୍ତୁକଳା

ଆଦିନାଥଙ୍କୁ ସମର୍ପିତ ରନକପୁରର ଜୈନ ମନ୍ଦିରରେ ବାସ୍ତୁକଳାର ନମୂନା
ସାଞ୍ଚୀ ସ୍ତୁପ
ଅଜନ୍ତା ଗୁମ୍ଫା
ମହେଞ୍ଜୋଦରରେ ଖୋଦେଇରୁ ପ୍ରାପ୍ତ ବିଶାଳ ସ୍ନାନଗାର
ଆବୂ ପର୍ବତରେସ୍ଥିତ ଦେଲବଡ଼ା ଜୈନ ମନ୍ଦିର
ଯମୁନାର ଆର ପାର୍ଶ୍ୱରୁ ତାଜମହଲର ଦୃଶ୍ୟ
ସଚିବାଳୟ, ନୂଆ ଦିଲ୍ଲୀ
ଦୀକ୍ଷାଭୂମି (ନାଗପୁରରେ ଦୀକ୍ଷାଭୂମି ସ୍ତୂପ), ୧୯୫୬ ମସିହାରେ ପୁରା ହୋଇଥିଲା ଏବଂ ଏସିଆରେ ଏହାର ବଡ଼ ସ୍ତୁପ ରହିଛି ।^[୬୦]
ଲୋଟସ ଟେମ୍ପୁଲ ଦିଲ୍ଲୀ, ୧୯୮୬ ମସିହାରେ ପୁରା ହୋଇଥିଲା ।^[୬୧]
ହୁମାୟୁର ସମାଧି ପୀଠ, ଦିଲ୍ଲୀ, ପ୍ରଥମ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ବିକଶିତ ମୁଗଲ ସାମ୍ରାଜ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ସମାଧି ପୀଠ (୧୫୬୯-୭୦ CE.)^[୬୨]
ରାଣୀଙ୍କ ଭାଭ (ରାଣୀ, ଗୁଜରାଟ,
ମିନାକ୍ଷୀ ଅମ୍ମନ ମନ୍ଦିରରେ ହଜାର ସ୍ତମ୍ଭର ହଲ

ମନୋରଞ୍ଜନ ଓ ଖେଳ

ଓନାମ ପର୍ବର ପ୍ରସିଦ୍ଧ ବାର୍ଷିକ କ୍ରୀଡ଼ା ଉତ୍ସବ

ମନୋରଞ୍ଜନ ଓ ଖେଳ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଭାରତରେ ଖେଳର ବହୁଳ ଭାବେ ବିକଶିତ ହୋଇଥିଲା । ଆଧୁନିକ ପୂର୍ବ ମାର୍ଶଲକଳା ଭାରତରେ ଏକ ପ୍ରାଚୀନ ଖେଳ ରୂପେ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା ଏବଂ କିଛି ଲୋକମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ଜଣାଯାଏ ଯେ, ଏହି ଖେଳ ବିଦେଶରେ ପ୍ରେରଣ କରାଯାଇଥିଲା ଏବଂ ପରେ ସେହି ସବୁ ଖେଳର ଅନୁକୂଳନ ଓ ଆଧୁନିକୀକରଣ କରାଯାଇଥିଲା । ବ୍ରିଟିଶ ଶାସନ ଅନୁସାରେ ଭାରତକୁ ଆସିଥିବା କିଛି ଖେଳ ଏଠାରେ ଲୋକପ୍ରିୟ ହୋଇଗଲା ଯେପରି, "ଫିଲ୍ଡ ହକି", "ଫୁଟ ବଲ" ଓ "କ୍ରିକେଟ" ।

"ଫିଲ୍ଡ ହକି" ଭାରତର ରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ ଖେଳ ଅଟେ, ମୁଖ୍ୟ ରୂପେ "କ୍ରିକେଟ" ଭାରତର ସବୁଠାରୁ ଲୋକପ୍ରିୟ ଖେଳ ଅଟେ । କ୍ରିକେଟକୁ ଭାରତ ଓ ପାକିସ୍ତାନ ମଧ୍ୟରେ ରାଜନୈତିକ ସମ୍ବନ୍ଧ ପାଇଁ ଏକ ମଞ୍ଚ ରୂପେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇଛି । ଏହି ଖେଳରେ ଭାରତ ପାକିସ୍ତାନର ବିପକ୍ଷରେ ଖେଳିଥାଏ ଓ ଏହି ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଦୁଇ ଦେଶ ପାଇଁ ବହୁ ଉତ୍ସାହ ଭରା ହୋଇଥାଏ । ଭାରତ ରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ କ୍ରିକେଟ ଟୀମ (୧୯୮୩ କ୍ରିକେଟ ବିଶ୍ୱକପ), (୨୦୧୧ କ୍ରିକେଟ ବିଶ୍ୱକପ), (୨୦୦୭ ICC ୱାର୍ଲଡ଼ ୨୦), (୨୦୧୩ ICC ଚମ୍ପିୟାନ ଟ୍ରଫି) ଏବଂ (ଶ୍ରୀଲଙ୍କା ICC ଚମ୍ପିୟାନ ଟ୍ରଫି) ଶ୍ରୀଲଙ୍କା ସହିତ ଭାଗ ନେଇଥିଲା । ଘରୋଇ ପ୍ରତିଯୋଗୀତାରେ "ରଣଜୀ ଟ୍ରଫି, ଦଲୀପ ଟ୍ରଫି, ଦେବଧର ଟ୍ରଫି, ଈରାଣୀ ଟ୍ରଫି, ଏନକେପି ସାଲ୍ବେ ଚାଲେଞ୍ଜ ଟ୍ରଫି" ସାମିଲ ହୋଇଥିଲା । ଏହାଛଡା, ଭାରତୀୟ କ୍ରିକେଟ କଣ୍ଟ୍ରୋଲ ବୋର୍ଡ (BCCI) ଇଣ୍ଡିଆନ ପ୍ରିମିୟାର ଲିଗ, 20 ପ୍ରତିଯୋଗିତାର ଆୟୋଜନ କରିଥିଲା ।

ଚେସ ସାଧାରଣତଃ ଗୁପ୍ତ ସାମ୍ରାଜ୍ୟ ଅନୁସାରେ ପଶ୍ଚିମତ୍ତର ଭାରତରେ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇଥିଲା,^[୬୩]^[୬୪]^[୬୫]^[୬୬] ଯେଉଁଠାରେ ୬ବିଂ ଶତାବ୍ଦୀରେ ଏହାର ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ରୂପ "ଚତୁରଙ୍ଗ" ରୂପେ ଜଣାଯାଏ । ପାରମ୍ପରିକ ସ୍ବଦେଶୀ ଖେଳରେ "କବାଡୀ" ଏବଂ "ଗିଲ୍ଲୀ ଦଣ୍ଡା", ଯାହା ଦେଶର ଅଧିକାଂଶ ଭାଗରେ ସାମିଲ ରହିଛି । "ଇଣ୍ଡୋର" (ଘର ଭିତରେ ଖେଳ ଯାଉଥିବା ଖେଳ) ଓ "ଆଉଡୋର" ( ଘର ବାହାରେ ଖେଳା ଯାଉଥିବା ଖେଳ) ଯେପରି- " ଲୁଡୋ, ତାଶ, ପୋଲୋ, କ୍ୟାରମ, ବ୍ୟାଡ ମିଟନ, ଲୁଚାଛୁପି, ଖୋଖୋ, ଦୌଡା" ଇତ୍ୟାଦି ଲୋକପ୍ରିୟ ଅଟେ । ପାରମ୍ପରିକ ଦକ୍ଷିଣ ଭାରତୀୟ ଖେଳରେ "ସ୍ନେକ ବୋଟ ରେସ ଓ କୂଟ୍ଟୀମ କୋଲମ" ସାମିଲ ହୋଇଛି । "ପୋଲୋ"ର ଆଧୁନିକ ଖେଳ ମଣିପୁରରୁ ପ୍ରସିଦ୍ଧି ଲାଭ କରିଛି । ସେଠାରେ ଏହି ଖେଳକୁ "ସଗୋଲ କଞ୍ଜଈ, କଞ୍ଜଈ-ବାଜି, ପୁଲୁ" ନାମରେ ଜଣାଯାଏ ।^[୬୭]^[୬୮]

୨୦୧୧ ମସିହାରେ ଭାରତ ନିଜର ପ୍ରଥମ ମୋଟର ରେସିଂ ସର୍କିଟର ତିଆରି ହୋଇଥିବା "ବୌଦ୍ଧ ଅନ୍ତରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ ସର୍କିଟ"ର ଉଦଘାଟନ କରିଥିଲା । ୫.୧୪ କିଲୋମିଟର ସର୍କିଟ "ଗ୍ରେଟର ନୋଏଡ଼ା, ଉତ୍ତରପ୍ରଦେଶ, ଦିଲ୍ଲୀ" ପାଖରେ ରହିଛି । ଅକ୍ଟୋବର ୨୦୧୧ ମସିହାରେ ପ୍ରଥମ "ଫର୍ମୁଲା 1" "ଇଣ୍ଡିଆନ ଗ୍ରାଣ୍ଡ ପ୍ରିକ୍ସ" କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଏଠାରେ ଆୟୋଜିତ କରାଯାଇଥିଲା ।^[୬୯]^[୭୦]

କ୍ରୀଡ଼ା

ଯୁବପିଢ଼ିମାନେ ନିଜ ବନ୍ଧୁ ମାନଙ୍କ ସହିତ ମୁମ୍ବାଇର ରାଜାବାଇକ୍ଲକ ଟାୱାର ପାଖେ କ୍ରିକେଟ ଖେଳୁଛନ୍ତି ।
୧୯୩୬ ମସିହାର ବର୍ଲିନ ଓଲିଓମ୍ପିକରେ ଭାରତୀୟ ହକି ଟିମ
ଟେନିସ ଖେଳାଳୀ ସାନିଆ ମିର୍ଜା
ଫାଇଲ:ଫା

ଭାରତୀୟ ମହିଳା ନ୍ୟାସନାଲ ଫିଲ୍ଡ ହକି ଟିମ
ପୂର୍ବ ବେଙ୍ଗଲ FCର "ସାୟେଦ ରହିଁ"ଙ୍କ ସଲ୍ଟଲେକ ଷ୍ଟାଡିୟମରେ ଫୁଟବଲ ଖେଳୁଥିବାର ଦୃଶ୍ୟ
ଭାରତୀୟ ବ୍ୟାଡମିଟନ ମହିଳା ଖେଳ ୨୦୧୦ ମସିହାରେ "ଜ୍ୱାଳା ଗୁଟ୍ଟା" (ବାମ) ଏବଂ "ଅଶ୍ୱିନୀ ପୋନଆପ୍ପା" (ଡାହାଣ) ବ୍ୟାଡମିଟନ ଖେଳୁଥିବାର ଦୃଶ୍ୟ ।
ହାଇଦ୍ରାବାଦ ଭାରତରେ ମିଲିଟାରୀ ୱାର୍ଲଡ଼ ଗେମର ଦୃଶ୍ୟ
ଭାରତର ଲୋକପ୍ରିୟ ଖେଳ କବାଡି ।

ଭାରତୀୟ ଯୁଦ୍ଧ କଳା

ଜସ୍ମିନ୍ ସିମହଲାନ୍ ସିଲମ୍ବମ୍ ଏବଂ କାଲାରିପାୟାଟୁ, ପ୍ରାଚୀନ ଭାରତ ମାର୍ଶଲ ଆର୍ଟ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରୁଛନ୍ତି

ପ୍ରାଚୀନ ଭାରତୀୟ ଯୁଦ୍ଧ କଳାର ସବୁଠାରୁ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଋପ ମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଜଣେ ହେଉଛନ୍ତି କେରଳର "କଳାରିପ୍ପାୟାଟ୍ଟୁ" । ଏହି ପ୍ରାଚୀନ ଲଢ଼େଇ ଶୈଳୀର ଉଲ୍ଲେଖ ସଙ୍ଗମ ସାହିତ୍ୟ ୪୦୦ ବିସିଇ ପୂର୍ବ ଓ ୬୦୦ ସିଇରେ କରାଯାଇଥିଲା ଏବଂ ଏହାକୁ ସବୁଠାରୁ ପୁରୁଣା ଜୀବନ୍ତ ମାର୍ଶାଲ ଆର୍ଟ ଭାବେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଛି।^[୭୧]^[୭୨] ଯୁଦ୍ଧ କଳାର ମୂଳ ଦକ୍ଷିଣ ଭାରତରେ (ସଙ୍ଗମ କାଳ) ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ରହିଛି ।^[୭୩]

ପୂର୍ବ ରାଜ୍ୟଗୁଡିକ ମଧ୍ୟରେ "ପାଇକ ଆଖଡା" ଓଡ଼ିଶାରେ ମିଳୁଥିବା ଏକ ସାମରିକ କଳା ଅଟେ | ପାଇକ ଆଖଡା କିମ୍ବା ପାଇକ ଆଖରା, ପ୍ରାୟତଃ ଯୋଦ୍ଧା ଜିମ୍ନାସିୟମ୍ କିମ୍ବା ଯୋଦ୍ଧା ବିଦ୍ୟାଳୟ ଭାବରେ ଅନୁବାଦ କରାଯାଇଥାଏ |^[୭୪] ପ୍ରାଚୀନ କାଳରେ, ସେମାନେ କୃଷକ ରକ୍ଷୀବାହିନୀ ମାନଙ୍କ ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ତାଲିମ ଦେଉଥିଲେ | ଉତ୍ତର ଭାରତରେ, ମୁଷ୍ଟି ଯୁଦ୍ଧ 1100 ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ବିକଶିତ ହୋଇଥିଲା ଏବଂ ଏହା ମାନସିକ, ଶାରୀରିକ ଏବଂ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ତାଲିମ ଉପରେ କେନ୍ଦ୍ରୀତ ଥିଲା |^[୭୫] ଭାରତୀୟ ଯୁଦ୍ଧକଳାର ଶୈଳୀ, ସମଗ୍ର ଏସିଆର ଅନ୍ୟ ଯୁଦ୍ଧକଳାର ଶୈଳୀ ଉପରେ ଗଭୀର ପ୍ରଭାବ ପକେଇଛି ।

ଭାରତୀୟ ଯୁଦ୍ଧକଳା

ଭରତପୁର, ୨୦୧୩ ମସିହାର ରେସଲିଂ ମ୍ୟାଚ୍ ।

ଲୋକପ୍ରିୟ ଗଣମାଧ୍ୟମ

ଟେଲିଭିଜନ

Bollywood actors at International Indian Film Academy Awards, Toronto 2011

ଭାରତୀୟ ଟେଲିଭିଜନ 1959 ମସିହାରେରେ ନୂଆଦିଲ୍ଲୀରେ ଶିକ୍ଷାଗତ ଟେଲିକଷ୍ଟ ପାଇଁ ପରୀକ୍ଷା ମାଧ୍ୟମରେ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା |^[୭୬]^[୭୭] ୧୯୭୦ ଦଶକର ମଧ୍ୟଭାଗରେ ଭାରତୀୟ ଛୋଟ ପରଦା ପ୍ରୋଗ୍ରାମିଂ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା | କେବଳ ସରକାରୀ ମାଲିକାନାରେ ଥିବା ଗୋଟିଏ ଜାତୀୟ ଚ୍ୟାନେଲ, ଦୂରଦର୍ଶନ ଚ୍ୟାନେଲ ସେହି ସମୟରେ ବିଦ୍ୟମାନ ଥିଲା | ୧୯୮୨ ମସିହାରେ ଭାରତରେ ଟିଭି ପ୍ରୋଗ୍ରାମିଂରେ ଏକ ବିପ୍ଳବ ଦେଖାଗଲା, କାରଣ ନୂଆଦିଲ୍ଲୀ ଏସୀୟ ଖେଳଗୁଡିକ ଟିଭିର ରଙ୍ଗ ସଂସ୍କରଣରେ ପ୍ରସାରିତ ହୋଇଥିଲା | ଉତ୍ପାଦିତ ଲୋକପ୍ରିୟ ଟେଲି ଧାରାବାହିକ ମଧ୍ୟରେ ରାମାୟଣ ଏବଂ ମହାଭାରତ ଥିଲା | ୧୯୮୦ ଦଶକର ଶେଷ ସୁଦ୍ଧା ଟେଲିଭିଜନ ସେଟ୍ ମାଲିକାନା ଦ୍ରୁତ ଗତିରେ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଲା |^[୭୮] ସରକାର ଅନ୍ୟ ଏକ ଚ୍ୟାନେଲ ଆରମ୍ଭ କଲେ ଯେଉଁଥିରେ ଜାତୀୟ ପ୍ରୋଗ୍ରାମିଂର ଅଂଶ ଏବଂ ଆଞ୍ଚଳିକ ଅଂଶ ଥିଲା | ଏହି ଚ୍ୟାନେଲଟି DD 2 (ପରେ DD ମେଟ୍ରୋ) ଭାବରେ ଜଣାଶୁଣା | ଉଭୟ ଚ୍ୟାନେଲ ଭୂତଳ ଭାବରେ ପ୍ରସାରିତ ହୋଇଥିଲା | ଭାରତୀୟ ଟିଭିରେ କାର୍ଟୁନ୍ ନେଟୱାର୍କ, ନିକେଲୋଡନ୍, HBO, ଏବଂ FX ପରି ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ଚ୍ୟାନେଲଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟ ଅଛି | 2016ରେ ଭାରତରେ ଟିଭି ଚ୍ୟାନେଲଗୁଡିକର ତାଲିକା ୮୯୨ରେ ରହିଥିଲା |^[୭୯]

ଚଳଚ୍ଚିତ୍ର

Indian cinema

A scene from Raja Harishchandra (1913), the first full-length Indian motion picture
Producer-director-screenwriter Dadasaheb Phalke, the "father of Indian cinema"

ବଲିଉଡ, ଭାରତରେ ଲୋକପ୍ରିୟ ମୁମ୍ବାଇସ୍ଥିତ ଚଳଚ୍ଚିତ୍ର ଉଦ୍ୟୋଗକୁ ଦିଆଯାଇଥିବା ଏକ ଅନୌପଚାରିକ ନାମ ଅଟେ । ବଲିଉଡ ଏବଂ ଅନ୍ୟ ସିନେମା କେନ୍ଦ୍ର ଯଥା- ବଙ୍ଗାଳୀ ସିନେମା, ଓଡ଼ିଆ ଫିଲ୍ମ ଉଦ୍ୟୋଗ, ଆସାମୀ, କନ୍ନଡ଼, ମାଲୟଲମ ସିନେମା, ମରାଠୀ, ତାମିଲ, ପଞ୍ଜାବୀ ଏବଂ ତେଲୁଗୁ ଇତ୍ୟାଦି ବ୍ୟାପକ ବ୍ୟାପକ ଭାରତୀୟ ଫିଲ୍ମ ଉଦ୍ୟୋଗର ଗଠନ କରିଛି , ଯାହାର ଉତ୍ପାଦିତ ଚଳଚ୍ଚିତ୍ର ସଂଖ୍ୟା ଏବଂ ବିକ୍ରି ହୋଇଥିବା ଟିକେଟ୍ ସଂଖ୍ୟା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଏହାର ଉତ୍ପାଦନ ବିଶ୍ୱରେ ସର୍ବ ବୃହତ ବୋଲି ବିବେଚନା କରାଯାଏ । ଭାରତରେ ସିନେମାର ଇତିହାସ ଚଳଚ୍ଚିତ୍ର ଯୁଗର ଆରମ୍ଭ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବ୍ୟାପିଛି | ଲଣ୍ଡନରେ ଲୁମେର ଏବଂ ରୋବର୍ଟ ପାଲଙ୍କ ଚଳଚ୍ଚିତ୍ର ଚିତ୍ରଗୁଡ଼ିକର ସ୍କ୍ରିନିଂ ପରେ (1896), ବ୍ୟବସାୟିକ ସିନେମାଟୋଗ୍ରାଫି ଏକ ବିଶ୍ୱବ୍ୟାପୀ ସେନ୍ସେସ୍ ହୋଇଗଲା ଏବଂ 1896 ମଧ୍ୟଭାଗରେ ବମ୍ବେ (ବର୍ତ୍ତମାନ ମୁମ୍ବାଇ)ରେ ଉଭୟ ଲୁମିର ଏବଂ ରୋବର୍ଟ ପାଲଙ୍କ ଚଳଚ୍ଚିତ୍ର ପ୍ରଦର୍ଶିତ ହେଲା | ବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀର ଆରମ୍ଭରୁ ଭାରତୀୟ ସିନେମା ବିଶ୍ୱ ସିନେମା ଉପରେ ଗଭୀର ପ୍ରଭାବ ପକାଇଛି | ଭାରତୀୟ ଚଳଚ୍ଚିତ୍ର ସମଗ୍ର ଦକ୍ଷିଣ ଏସିଆ, ଗ୍ରେଟର ମଧ୍ୟ ପୂର୍ବ, ଦକ୍ଷିଣ ପୂର୍ବ ଏସିଆ ଏବଂ ପୂର୍ବ ସୋଭିଏତ୍ ୟୁନିଅନ୍ରେ ଅନୁକରଣ କରାଯାଇଛି | ବର୍ତ୍ତମାନ ଭାରତୀୟ ବିଦେଶୀମାନଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ହେତୁ ଆମେରିକା ଏବଂ ବ୍ରିଟେନ ମଧ୍ୟ ଭାରତୀୟ ଚଳଚ୍ଚିତ୍ର ପାଇଁ ଏକ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ବଜାରରେ ପରିଣତ ହୋଇଛନ୍ତି। ଏକ ମାଧ୍ୟମ ଭାବରେ ସିନେମା ଦେଶରେ ଅଦୃଶ୍ୟ ଲୋକପ୍ରିୟତା ହାସଲ କରିଥିଲା ଏବଂ ସିନେମାର ଲୋକପ୍ରିୟତାକୁ ଏହା ଜାଣିହେବ ଯେ ଏହା ସମସ୍ତ ଭାଷାରେ ବର୍ଷକୁ 1600 ଚଳଚ୍ଚିତ୍ର ଉତ୍ପାଦନ କରେ | ଭାରତୀୟ ସିନେମା ଅନ୍ୟ ଦେଶ ଅପେକ୍ଷା ଅଧିକ ଲୋକ ଦେଖୁଥିବା ଚଳଚ୍ଚିତ୍ର ନିର୍ମାଣ କରନ୍ତି; 2011 ରେ, ସାରା ଭାରତରେ 3.5 ବିଲିୟନରୁ ଅଧିକ ଟିକେଟ ବିକ୍ରି ହୋଇଥିଲା, ଓଲିଉଡ ତୁଳନାରେ ୯୦୦,୦୦୦ ଅଧିକ। ଭାରତୀୟ ସିନେମା ବେଳେବେଳେ ଇଣ୍ଡିଉଡ୍ ଭାବରେ ଜଣାଶୁଣା |^[୮୦]

ଦାଦାସାହେବ ଫାଲକେ 'ଭାରତୀୟ ସିନେମାର ପିତା' ଭାବରେ ଜଣାଶୁଣା।^[୮୧]^[୮୨]^[୮୩]^[୮୪] ଦାଦାସାହେବ ଫାଲକେଙ୍କ ଭାରତୀୟ ସିନେମାରେ ଆଜୀବନ ଅବଦାନର ଚିହ୍ନ ତଥା 1969 ମସିହାରେ ଦାଦାସାହେବଙ୍କ ଜନ୍ମ ଶତବାର୍ଷିକୀରେ ତାଙ୍କ ସମ୍ମାନାର୍ଥେ ଭାରତ ସରକାରଙ୍କଦ୍ୱାରା ଦାଦାସାହେବ ଫାଲକେ ପୁରସ୍କାର ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରାଯାଇଥିଲା। । ଆଜି ଏହା ଭାରତୀୟ ସିନେମାର ସବୁଠାରୁ ସମ୍ମାନଜନକ ତଥା ଇଚ୍ଛିତ ପୁରସ୍କାର ପାଲଟିଛି।^[୮୫]

ଭାରତୀୟ ସଂସ୍କୃତିର ଧାରଣା

Children prepare for a traditional dance in Tripura. The Tripuris, are a Tibeto-Burman ethnic group.

ଭାରତର ବିବିଧତା ଅନେକ ଲେଖକଙ୍କୁ ଦେଶର ସଂସ୍କୃତି ବିଷୟରେ ସେମାନଙ୍କର ଧାରଣା ଲେଖିବାକୁ ପ୍ରେରଣା ଦେଇଛି | ଏହି ଲେଖାଗୁଡ଼ିକ ଭାରତର ସଂସ୍କୃତିର ଏକ ଜଟିଳ ଏବଂ ଅନେକ ସମୟରେ ବିବାଦୀୟ ଚିତ୍ର ଆଙ୍କିଥାଏ | ଭାରତ ହେଉଛି ଜାତିଗତ ଏବଂ ଧାର୍ମିକ ଭାବରେ ବିବିଧ ଦେଶ ମଧ୍ୟରୁ ଅନ୍ୟତମ। "ଭାରତୀୟ ସଂସ୍କୃତି"ର ସଂକଳ୍ପ ଏକ ଜଟିଳ ଏବଂ ଜଟିଳ ବିଷୟ | ଭାରତୀୟ ନାଗରିକମାନେ ବିଭିନ୍ନ ଜାତି, ଧାର୍ମିକ, ଜାତି, ଭାଷା ଏବଂ ଆଞ୍ଚଳିକ ଗୋଷ୍ଠୀରେ ବିଭକ୍ତ ହୋଇ “ଭାରତୀୟତା”ର ବାସ୍ତବତାକୁ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଜଟିଳ କରିଦେଇଛନ୍ତି। ଏହି କାରଣରୁ ଭାରତୀୟ ପରିଚୟର ଧାରଣା କିଛି ଅସୁବିଧାର ସମ୍ମୁଖୀନ ହୁଏ ଏବଂ "ଭାରତୀୟ" ଅଭିବ୍ୟକ୍ତିର ଅର୍ଥ କ’ଣ ସେ ବିଷୟରେ ଅନେକ ଧାରଣା ଦେଇଥାଏ | ଅବଶ୍ୟ, ଏହି ବିସ୍ତୃତ ଏବଂ ଭେଦଭାବ ରଚନା ସତ୍ତ୍ୱେ, କିଛି ଅନ୍ତର୍ନିହିତ ଆଭ୍ୟନ୍ତରୀଣ ଶକ୍ତି (ଯେପରିକି ଏକ ଦୃଢ଼ ସମ୍ବିଧାନ, ସର୍ବଭାରତୀୟ ବୟସ୍କ ଫ୍ରାଞ୍ଚାଇଜ୍, ନମନୀୟ ଫେଡେରାଲ୍ ଗଠନ, ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷ ଶିକ୍ଷା ନୀତି ଇତ୍ୟାଦି)ରୁ ଏକ ପ୍ରକାର ସାଧାରଣ ବା ଅଂଶୀଦାରିତ ଭାରତୀୟ ସଂସ୍କୃତିର ଫଳାଫଳ | କେତେକ ଐତିହାସିକ ଘଟଣା (ଯେପରିକି ଭାରତୀୟ ସ୍ୱାଧୀନତା ଆନ୍ଦୋଳନ, ବିଭାଜନ, ପାକିସ୍ତାନ ବିରୁଦ୍ଧରେ ଯୁଦ୍ଧ ଇତ୍ୟାଦି) ।

ଶିଳ୍ପ ପରାମର୍ଶଦାତା ଇଉଜିନ୍ ଏମ୍ ମକରଙ୍କ ଅନୁଯାୟୀ, ପାରମ୍ପାରିକ ଭାରତୀୟ ସଂସ୍କୃତି ଏକ ଅପେକ୍ଷାକୃତ କଠୋର ସାମାଜିକ କ୍ରମଦ୍ୱାରା ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରାଯାଇଥାଏ | ସେ ଆହୁରି ମଧ୍ୟ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି ଯେ ପିଲାଦିନରୁ ପିଲାମାନେ ସେମାନଙ୍କର ଭୂମିକା ଏବଂ ସମାଜରେ ସ୍ଥାନ ବିଷୟରେ ମନେ ପକାନ୍ତି ।^[୧୪] ଏହା ଦୃଶ୍ୟ ହୋଇଛି, ମାକର ଟିପ୍ପଣୀ କରିଛନ୍ତି, ଅନେକେ ବିଶ୍ୱାସ କରନ୍ତି ଯେ ଦେବତା ଏବଂ ଆତ୍ମାମାନେ ସେମାନଙ୍କର ଜୀବନ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବାରେ ଏକ ଅବିଚ୍ଛେଦ୍ୟ ଏବଂ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ଷମ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି | ଧର୍ମ ପରି ଅନେକ ପାର୍ଥକ୍ୟ ସଂସ୍କୃତିକୁ ବିଭକ୍ତ କରେ | ଅବଶ୍ୟ, ଏକ ଅଧିକ ଶକ୍ତିଶାଳୀ ବିଭାଜନ ହେଉଛି ପାରମ୍ପାରିକ ହିନ୍ଦୁ ବିଭାଜନକୁ ପ୍ରଦୂଷିତ ଏବଂ ପ୍ରଦୂଷିତ ବୃତ୍ତିରେ ପରିଣତ କରିବା | କଠୋର ସାମାଜିକ ଟାବୁ ଏହି ଗୋଷ୍ଠୀକୁ ହଜାର ହଜାର ବର୍ଷ ଧରି ଶାସନ କରିଆସୁଛି ବୋଲି ମକର ଦାବି କରିଛନ୍ତି।

ଆଧାର

↑ John Keay (2012), India: A History, 2nd Ed – Revised and Updated, Grove Press / Harper Collins, ISBN 978-0-8021-4558-1, see Introduction and Chapters 3 through 11
↑ Mohammada, Malika (2007), The foundations of the composite culture in India, Aakar Books, ISBN 81-89833-18-9
↑ "Census dispels Hindi myth, only 25 pc in India claim Hindi is their mother tongue". IBNLive. Archived from the original on 7 May 2015. Retrieved 13 October 2015.
↑ In 1991, there were 90,000,000 "users" of English. (Census of India Indian Census Archived 2006-06-19 at the Wayback Machine., Issue 10, 2003, pp. 8–10, (Feature: Languages of West Bengal in Census and Surveys, Bilingualism and Trilingualism) and Tropf, Herbert S. 2004. India and its Languages Archived 2008-03-08 at the Wayback Machine.. Siemens AG, Munich.)
↑ "COMPARATIVE SPEAKERS' STRENGTH OF SCHEDULED LANGUAGES -1971, 1981, 1991 AND 2001". censusindia.gov. New Delhi, India: Office of the Registrar General & Census Commissioner, India. Archived from the original on 2007-11-30. Retrieved 2015-10-13.
↑ Paul, Lewis M.; Simons, Gary F.; Fennig, Charles D. Fennig, eds. (2015). "Summary by country". Ethnologue: Languages of the World (Eighteenth ed.). SIL International. {{cite book}}: |access-date= requires |url= (help); |archive-url= requires |url= (help); External link in |chapterurl= (help); Unknown parameter |chapterurl= ignored (|chapter-url= suggested) (help)
↑ ^୭.୦ ^୭.୧ Abstract of speakers' strength of languages and mother tongues – 2000 Archived 2016-12-08 at the Wayback Machine., Census of India, 2001
↑ Comparative Speaker's Strength of Scheduled Languages -1971, 1981, 1991 and 2001 Archived 2014-11-22 at the Wayback Machine., Census of India, 1991
↑ "Languages Spoken by More Than 10 Million People – Table – MSN Encarta". Archived from the original on 2007-12-03. Retrieved 2016-04-01.
↑ includes Western Hindi apart from Urdu, Eastern Hindi, Bihari languages except for Maithili, the Rajasthani languages, and the Pahari languages apart from Nepali and (in 2001) Dogri, whether or not the included varieties were reported as "Hindi" or under their individual names.
↑ କୁଈ ଭାଷା ରୁ ଅଲଗା
↑ Mark Kobayashi-Hillary Outsourcing to India, Springer, 2004 ISBN 3-540-20855-0 p. 8.
↑ "Religions Muslim" (PDF). Registrat General and Census Commissioner, India. Archived from the original (PDF) on 2006-05-23. Retrieved 2006-06-01.
↑ ^{୧୪.୦୦} ^{୧୪.୦୧} ^{୧୪.୦୨} ^{୧୪.୦୩} ^{୧୪.୦୪} ^{୧୪.୦୫} ^{୧୪.୦୬} ^{୧୪.୦୭} ^{୧୪.୦୮} ^{୧୪.୦୯} ^{୧୪.୧୦} Eugene M. Makar (2007). An American's Guide to Doing Business in India.
↑ Kaivan Munshi and Mark Rosenzweig (2005). "Why is Mobility in India so Low? Social Insurance, Inequality, and Growth" (PDF). Archived from the original (PDF) on 2009-03-04. Retrieved 2016-05-05.
↑ फ्रांसिस बुकानन, भारतीय जनगणना रिकार्ड, १८८३
↑ बीबीसी पार्श्वक Archived 2012-02-02 at the Wayback Machine., भारत
↑ "बीबीसी, धर्म और नैतिकता, हिंदू धर्म". Archived from the original on 2006-10-28. Retrieved 2006-10-28.
↑ Bayly, Susan (1999). Caste, Society and Politics in India from the Eighteenth Century to the Modern Age. Cambridge University Press. doi:10.2277/0521264340. ISBN 978-0-521-26434-1. Archived from the original on 2007-10-13. Retrieved 2016-07-01. {{cite book}}: Unknown parameter |month= ignored (help)
↑ "Caste-Based Parties". Archived from the original on 2011-10-12. Retrieved 2007-05-17.
↑ "ब्राह्मण."विश्वकोश ब्रिटानिका.२००८ ब्रिटैनिका विश्वकोश ऑनलाइन.
↑ http://www.jamaica-gleaner.com/gleaner/20050215/life/life1.html Archived 2008-12-04 at the Wayback Machine. ସେକ୍ସପିୟରଙ୍କ ପ୍ରେମ v/s ସୋରିବାରବର୍ଗଦ୍ୱାରା ସ୍ଥିର ହୋଇଥିବା ବିବାହ
↑ "ଆର୍କାଇଭ୍ କପି". Archived from the original on 2006-05-26. Retrieved 2018-07-03. {{cite web}}: Cite has empty unknown parameter: |1= (help)
↑ http://www.divorcerate.org/divorce-rate-in-india.htmlଭାରତରେ ତଲାଖର ଦର
↑ http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/asia/india/1499679/Divorce-soars-in-India's-middle-class.html Archived 2009-02-04 at the Wayback Machine. ଭାରତୀୟ ମଧ୍ୟବର୍ଗରେ ତଲାଖର ମାମଲା ବଢିବାରେ ଲାଗିଛି
↑ "ବିବିସୀ ସମାଚାର | ଦକ୍ଷିଣ ଏସିଆ | ଭାରତରେ ବାଲ୍ୟ ବିବାହ". Archived from the original on 2009-05-05. Retrieved 2018-07-03.
↑ "ଆର୍କାଇଭ୍ କପି" (PDF). Archived from the original (PDF) on 2009-06-19. Retrieved 2018-07-03. {{cite web}}: Cite has empty unknown parameter: |1= (help)
↑ "ଆର୍କାଇଭ୍ କପି". Archived from the original on 2009-01-27. Retrieved 2018-07-03. {{cite web}}: Cite has empty unknown parameter: |1= (help)
↑ ^୨୯.୦ ^୨୯.୧ Kalyani Menon-Sen, A. K. Shiva Kumar (2001). "Women in India: How Free? How Equal?". ସଂଯୁକ୍ତ ରାଷ୍ଟ୍ର. Archived from the original on 2006-09-11. Retrieved 2006-12-24.
↑ Rahman, Maseeh (2000-05-29). "Is Nothing Sacred?". Time Asia. Archived from the original on 2009-09-28. Retrieved 2008-02-25.
↑ "Central Government Holidays" (PDF). Government of India. 2010. Archived (PDF) from the original on 2012-10-09. Retrieved 2018-07-04.
↑ Diwali 2013: Hindu Festival Of Lights Celebrated All Over The World Archived 2016-08-17 at the Wayback Machine. Nadine DeNinno, International Business Times (November 02 2013)
↑ "Nagaland's Hornbill Festival". Archived from the original on 9 December 2018. Retrieved 9 December 2018.
↑ Dias (1 January 1996). Steward, The. Orient Blackswan. p. 215. ISBN 978-81-250-0325-0. Retrieved 29 June 2012.
↑ Gesteland, Richard R.; Gesteland, Mary C. (23 February 2010). India: Cross-cultural Business Behavior : for Business People, Expatriates and Scholars. Copenhagen Business School Press DK. p. 176. ISBN 978-87-630-0222-6. Retrieved 29 June 2012.
↑ Chandra, Sanjeev; Chandra, Smita (7 ଫେବୃଆରୀ 2008). "The story of desi cuisine: Timeless desi dishes". Toronto Star. Archived from the original on 26 ଅକ୍ଟୋବର 2008.
↑ "Indian food– Indian Cuisine of india vernon – its history, origins and influences". Indianfoodsco.com. Archived from the original on 26 July 2009. Retrieved 23 June 2009.
↑ D Balasubramanian (16 October 2008). "Potato: historically important vegetable". The Hindu. Chennai, India. Archived from the original on 20 October 2008. Retrieved 26 June 2012.
↑ Cornillez, Louise Marie M. (Spring 1999). "The History of the Spice Trade in India". Archived from the original on 2012-10-05. Retrieved 2018-07-05.
↑ Banerji, Chitrita (1997). Bengali Cooking: Seasons and Festivals. Serif. ISBN 978-1-897959-50-3.
↑ "Indian food now attracts wider market". Asia Africa Intelligence Wire. 16 March 2005. Archived from the original on 19 July 2012. Retrieved 5 July 2018.
↑ Ashis Nandy (May 2004). "The Changing Popular Culture of Indian Food". South Asia Research. 24 (1): 9–19. doi:10.1177/0262728004042760.
↑ Dubey, Krishna gopal (2011). The Indian cuisine. PHI Learning. p. 233. ISBN 978-81-203-4170-8. Retrieved 28 June 2012.
↑ Chapman, Pat (2009). India: food & cooking: The ultimate book on Indian cuisine. New Holland Publishers. pp. 38–39. ISBN 978-18-453-7619-2. Retrieved 7 July 2012.
↑ Edelstein, Sari (2011). Food, Cuisine, and Cultural Competency for Culinary, Hospitality, and Nutrition Professionals. Jones & Bartlett Publishers. p. 276. ISBN 978-1-4496-1811-7. Retrieved 4 June 2012.
↑ "Andhra Pradesh cuisine". Indianfoodforever.com. Archived from the original on 1 May 2012. Retrieved 4 June 2012.
↑ "Dum Pukht cooking". Compendium of food terms. theflavoursofhistory.com. Archived from the original on 2 ଅପ୍ରେଲ 2012. Retrieved 4 ଜୁନ 2012.
↑ Chary, Manish (2009). India: Nation on the Move. iUniverse. ISBN 1-4401-1635-0.
↑ Tarlo, Emma (1996). Clothing matters: dress and identity in India. C. Hurst & Co. Publishers. ISBN 1-85065-176-0.
↑ Craik, Jennifer (1994). The face of fashion: cultural studies in fashion. Routledge. ISBN 0-203-40942-6.
↑ Dutt 2004, p.198
↑ ""ଦକ୍ଷୀଣ ଏସିଆ କଳା: ଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ନୃତ୍ୟର ପ୍ରକାର ଓ ଟେକନିକ"". Archived from the original on 2008-01-07. Retrieved 2018-10-09.
↑ Māni Mādhava Chākyār (1996). Nātyakalpadrumam. Sangeet Natak Akademi, ନୂଆ ଦିଲ୍ଲୀ.ପି . ୬
↑ http://sites.google.com/site/natyacharya/articlesକେ^{[permanent dead link]}. ଏ. ଚନ୍ଦ୍ରହାସନ, इन परस्युट ऑफ़ एक्स्सेलेंस यानि उत्कृष्टता की खोज में(प्रदर्शन कला), "द हिन्दू", रविवार मार्च २६, १९८९
↑ ମଣିମାଧବ ଚକୟାର: ଦି ମାଷ୍ଟର ଅଫ ଆର୍ଟ ୱାର୍ (ଫିଲ୍ମ-ଇଂଗ୍ରାଜୀ), କବଲମ ଏନ.ପାନିକର, "ସଙ୍ଗୀତ ନାଟକ ଏକାଡେମୀ", ନୂଆ ଦିଲ୍ଲୀ, ୧୯୯୪
↑ Reis Flora (1999). Alison Arnold (ed.). Classification of musical instruments (South Asia : The Indian Subcontinent – Garland Encyclopedia of World Music, Volume 5). Routledge; Har/Com edition. p. 319. ISBN 978-0-8240-4946-1.
↑ P. Yule; M. Bemmann (1988). "Klangsteine aus Orissa-Die frühesten Musikinstrumente Indiens?". Archaeologia Musicalis. 2.1: 41–50. Archived from the original on 2012-06-01. Retrieved 2019-09-23. {{cite journal}}: Invalid |ref=harv (help)
↑ Kamath (2003), p. 283
↑ ସୀ ଶିବମୂର୍ତ୍ତୀ : Chitrasutra of the Vishnudharmottara, ପୃଷ୍ଠା 166]
↑ Bhagwat, Ramu (19 December 2001). "Ambedkar memorial set up at Deekshabhoomi". Times of India. Archived from the original on 16 October 2013. Retrieved 1 July 2013.
↑ Mukerji, Arjun; Sanghamitra, Basu. "A Search for Post-Modernism in Indian Architecture". Abacus (in ଇଂରାଜୀ).
↑ "Humayun's Tomb, Delhi". UNESCO World Heritage Centre (in ଇଂରାଜୀ). Archived from the original on 2019-02-28. Retrieved 2019-02-28.
↑ Leibs (2004), p. 92
↑ Robinson & Estes (1996), p. 34
↑ Murray, H. J. R. (1913). A History of Chess. Benjamin Press (originally published by Oxford University Press). ISBN 978-0-936317-01-4. OCLC 13472872.
↑ Bird 1893, p. 63
↑ "Polo History". Archived from the original on 2009-03-28. Retrieved 2019-10-02.
↑ "Manipur Polo – Indianpolo.com, polo, polo in india". Indianpolo.com. 25 March 2007. Archived from the original on 11 February 2019. Retrieved 25 January 2012.
↑ "Buddh International Circuit unveiled amidst cheers" Archived 2016-04-30 at the Wayback Machine. 19 October 2011, Zee News
↑ "India: Friday practice – selected team and driver quotes". Formula1.com. Formula One Administration. 28 October 2011. Archived from the original on 4 July 2014. Retrieved 28 October 2011.
↑ Zarrilli, Phillip B. "Actualizing Power and Crafting a Self in Kalarippayattu" (PDF). Journal of Asian Martial Arts. Archived from the original (PDF) on 2007-06-28. Retrieved 2019-02-03.
↑ Zarrilli, Phillip B. (1998). When the Body Becomes All Eyes: Paradigms, Discourses and Practices of Power in Kalarippayattu, a South Indian Martial Art. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-563940-7.
↑ Raj, J. David Manuel (1977). The Origin and the Historical Developlment of Silambam Fencing: An Ancient Self-Defence Sport of India. Oregon: College of Health, Physical Education and Recreation, Univ. of Oregon. pp. 44, 50, 83.
↑ "Paika Akhada". Indian Association of Kickboxing Organisations. Archived from the original on 12 ଜୁଲାଇ 2011. Retrieved 9 ଫେବୃଆରୀ 2013.
↑ Jim Ollhoff (2008). Martial Arts Around the Globe. ABDO Group. ISBN 978-1-59928-979-3.
↑ "A Snapshot of Indian Television History". Indian Television Dot Com Pvt Ltd. Archived from the original on 16 June 2012. Retrieved 1 June 2006.
↑ "INDIA". The Museum of Broadcast Communications. 2002. Archived from the original on 25 August 2012. Retrieved 26 January 2012.
↑ Murphy, Patrick D. (29 March 2017). The Media Commons: Globalization and Environmental Discourses (in ଇଂରାଜୀ). University of Illinois Press. ISBN 978-0-252-09958-8.
↑ "Total of television channels in India rises to 892, with three cleared in June". Indian Television Dot Com (in ଇଂରାଜୀ). 9 July 2016. Archived from the original on 5 August 2020. Retrieved 18 April 2020.
↑ "Electrolux-2nd" (PDF). Archived from the original (PDF) on 7 फ़रवरी 2012. Retrieved 6 February 2012. {{cite web}}: Check date values in: |archive-date= (help)
↑ "Dadasaheb Phalke Father of Indian Cinema". Thecolorsofindia.com. Archived from the original on 15 अक्तूबर 2012. Retrieved 1 November 2012. {{cite news}}: Check date values in: |archive-date= (help)
↑ Bāpū Vāṭave; National Book Trust (2004). Dadasaheb Phalke, the father of Indian cinema. National Book Trust. ISBN 978-81-237-4319-6. Retrieved 1 November 2012.
↑ Sachin Sharma (28 June 2012). "Godhra forgets its days spent with Dadasaheb Phalke". द टाइम्स ऑफ़ इण्डिया. Archived from the original on 1 नवंबर 2013. Retrieved 1 November 2012. {{cite news}}: Check date values in: |archive-date= (help)
↑ Vilanilam, J. V. (2005). Mass Communication in India: A Sociological Perspective. नई दिल्ली: Sage Publications. p. 128. ISBN 81-7829-515-6.
↑ "::Directorate of Film Festivals::". Dff.nic.in. 10 June 2012. Archived from the original on 27 अप्रैल 2014. Retrieved 1 November 2012. {{cite news}}: Check date values in: |archive-date= (help)

[John_Keay_2011-1] John Keay (2012), India: A History, 2nd Ed – Revised and Updated, Grove Press / Harper Collins, ISBN 978-0-8021-4558-1, see Introduction and Chapters 3 through 11

[Mohammada,_Malika_2007-2] Mohammada, Malika (2007), The foundations of the composite culture in India, Aakar Books, ISBN 81-89833-18-9

[3] "Census dispels Hindi myth, only 25 pc in India claim Hindi is their mother tongue". IBNLive. Archived from the original on 7 May 2015. Retrieved 13 October 2015.

[4] In 1991, there were 90,000,000 "users" of English. (Census of India Indian Census Archived 2006-06-19 at the Wayback Machine., Issue 10, 2003, pp. 8–10, (Feature: Languages of West Bengal in Census and Surveys, Bilingualism and Trilingualism) and Tropf, Herbert S. 2004. India and its Languages Archived 2008-03-08 at the Wayback Machine.. Siemens AG, Munich.)

[5] "COMPARATIVE SPEAKERS' STRENGTH OF SCHEDULED LANGUAGES -1971, 1981, 1991 AND 2001". censusindia.gov. New Delhi, India: Office of the Registrar General & Census Commissioner, India. Archived from the original on 2007-11-30. Retrieved 2015-10-13.

[6] Paul, Lewis M.; Simons, Gary F.; Fennig, Charles D. Fennig, eds. (2015). "Summary by country". Ethnologue: Languages of the World (Eighteenth ed.). SIL International. {{cite book}}: |access-date= requires |url= (help); |archive-url= requires |url= (help); External link in |chapterurl= (help); Unknown parameter |chapterurl= ignored (|chapter-url= suggested) (help)

[2001Stm1-7] ୭.୦ ^୭.୧ Abstract of speakers' strength of languages and mother tongues – 2000 Archived 2016-12-08 at the Wayback Machine., Census of India, 2001

[2001Stm5-8] Comparative Speaker's Strength of Scheduled Languages -1971, 1981, 1991 and 2001 Archived 2014-11-22 at the Wayback Machine., Census of India, 1991

[2007Encarta-9] "Languages Spoken by More Than 10 Million People – Table – MSN Encarta". Archived from the original on 2007-12-03. Retrieved 2016-04-01.

[10] udes Western Hindi apart from Urdu, Eastern Hindi, Bihari languages except for Maithili, the Rajasthani languages, and the Pahari languages apart from Nepali and (in 2001) Dogri, whether or not the included varieties were reported as "Hindi" or under their individual names.

[11] କୁଈ ଭାଷା ରୁ ଅଲଗା

[12] Mark Kobayashi-Hillary Outsourcing to India, Springer, 2004 ISBN 3-540-20855-0 p. 8.

[muslimreligion-13] "Religions Muslim" (PDF). Registrat General and Census Commissioner, India. Archived from the original (PDF) on 2006-05-23. Retrieved 2006-06-01.

[makar-14] {୧୪.୦୦} ^{୧୪.୦୧} ^{୧୪.୦୨} ^{୧୪.୦୩} ^{୧୪.୦୪} ^{୧୪.୦୫} ^{୧୪.୦୬} ^{୧୪.୦୭} ^{୧୪.୦୮} ^{୧୪.୦୯} ^{୧୪.୧୦} Eugene M. Makar (2007). An American's Guide to Doing Business in India.

[15] Kaivan Munshi and Mark Rosenzweig (2005). "Why is Mobility in India so Low? Social Insurance, Inequality, and Growth" (PDF). Archived from the original (PDF) on 2009-03-04. Retrieved 2016-05-05.

[16] फ्रांसिस बुकानन, भारतीय जनगणना रिकार्ड, १८८३

[17] बीबीसी पार्श्वक Archived 2012-02-02 at the Wayback Machine., भारत

[18] "बीबीसी, धर्म और नैतिकता, हिंदू धर्म". Archived from the original on 2006-10-28. Retrieved 2006-10-28.

[19] Bayly, Susan (1999). Caste, Society and Politics in India from the Eighteenth Century to the Modern Age. Cambridge University Press. doi:10.2277/0521264340. ISBN 978-0-521-26434-1. Archived from the original on 2007-10-13. Retrieved 2016-07-01. {{cite book}}: Unknown parameter |month= ignored (help)

[20] "Caste-Based Parties". Archived from the original on 2011-10-12. Retrieved 2007-05-17.

[21] "ब्राह्मण."विश्वकोश ब्रिटानिका.२००८ ब्रिटैनिका विश्वकोश ऑनलाइन.

[22] ttp://www.jamaica-gleaner.com/gleaner/20050215/life/life1.html Archived 2008-12-04 at the Wayback Machine. ସେକ୍ସପିୟରଙ୍କ ପ୍ରେମ v/s ସୋରିବାରବର୍ଗଦ୍ୱାରା ସ୍ଥିର ହୋଇଥିବା ବିବାହ

[23] "ଆର୍କାଇଭ୍ କପି". Archived from the original on 2006-05-26. Retrieved 2018-07-03. {{cite web}}: Cite has empty unknown parameter: |1= (help)

[24] ttp://www.divorcerate.org/divorce-rate-in-india.htmlଭାରତରେ ତଲାଖର ଦର

[25] ttp://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/asia/india/1499679/Divorce-soars-in-India's-middle-class.html Archived 2009-02-04 at the Wayback Machine. ଭାରତୀୟ ମଧ୍ୟବର୍ଗରେ ତଲାଖର ମାମଲା ବଢିବାରେ ଲାଗିଛି

[26] "ବିବିସୀ ସମାଚାର | ଦକ୍ଷିଣ ଏସିଆ | ଭାରତରେ ବାଲ୍ୟ ବିବାହ". Archived from the original on 2009-05-05. Retrieved 2018-07-03.

[27] "ଆର୍କାଇଭ୍ କପି" (PDF). Archived from the original (PDF) on 2009-06-19. Retrieved 2018-07-03. {{cite web}}: Cite has empty unknown parameter: |1= (help)

[28] "ଆର୍କାଇଭ୍ କପି". Archived from the original on 2009-01-27. Retrieved 2018-07-03. {{cite web}}: Cite has empty unknown parameter: |1= (help)

[un_women_free_equal-29] ୨୯.୦ ^୨୯.୧ Kalyani Menon-Sen, A. K. Shiva Kumar (2001). "Women in India: How Free? How Equal?". ସଂଯୁକ୍ତ ରାଷ୍ଟ୍ର. Archived from the original on 2006-09-11. Retrieved 2006-12-24.

[30] Rahman, Maseeh (2000-05-29). "Is Nothing Sacred?". Time Asia. Archived from the original on 2009-09-28. Retrieved 2008-02-25.

[ph10-31] "Central Government Holidays" (PDF). Government of India. 2010. Archived (PDF) from the original on 2012-10-09. Retrieved 2018-07-04.

[32] Diwali 2013: Hindu Festival Of Lights Celebrated All Over The World Archived 2016-08-17 at the Wayback Machine. Nadine DeNinno, International Business Times (November 02 2013)

[33] "Nagaland's Hornbill Festival". Archived from the original on 9 December 2018. Retrieved 9 December 2018.

[Dias1996-34] Dias (1 January 1996). Steward, The. Orient Blackswan. p. 215. ISBN 978-81-250-0325-0. Retrieved 29 June 2012.

[GestelandGesteland2010-35] Gesteland, Richard R.; Gesteland, Mary C. (23 February 2010). India: Cross-cultural Business Behavior : for Business People, Expatriates and Scholars. Copenhagen Business School Press DK. p. 176. ISBN 978-87-630-0222-6. Retrieved 29 June 2012.

[36] Chandra, Sanjeev; Chandra, Smita (7 ଫେବୃଆରୀ 2008). "The story of desi cuisine: Timeless desi dishes". Toronto Star. Archived from the original on 26 ଅକ୍ଟୋବର 2008.

[37] "Indian food– Indian Cuisine of india vernon – its history, origins and influences". Indianfoodsco.com. Archived from the original on 26 July 2009. Retrieved 23 June 2009.

[38] D Balasubramanian (16 October 2008). "Potato: historically important vegetable". The Hindu. Chennai, India. Archived from the original on 20 October 2008. Retrieved 26 June 2012.

[cornillez1999-39] Cornillez, Louise Marie M. (Spring 1999). "The History of the Spice Trade in India". Archived from the original on 2012-10-05. Retrieved 2018-07-05.

[40] Banerji, Chitrita (1997). Bengali Cooking: Seasons and Festivals. Serif. ISBN 978-1-897959-50-3.

[41] "Indian food now attracts wider market". Asia Africa Intelligence Wire. 16 March 2005. Archived from the original on 19 July 2012. Retrieved 5 July 2018.

[42] Ashis Nandy (May 2004). "The Changing Popular Culture of Indian Food". South Asia Research. 24 (1): 9–19. doi:10.1177/0262728004042760.

[Dubey_and_Pat-43] Dubey, Krishna gopal (2011). The Indian cuisine. PHI Learning. p. 233. ISBN 978-81-203-4170-8. Retrieved 28 June 2012.

[Pat-44] Chapman, Pat (2009). India: food & cooking: The ultimate book on Indian cuisine. New Holland Publishers. pp. 38–39. ISBN 978-18-453-7619-2. Retrieved 7 July 2012.

[Edelstein2011-45] Edelstein, Sari (2011). Food, Cuisine, and Cultural Competency for Culinary, Hospitality, and Nutrition Professionals. Jones & Bartlett Publishers. p. 276. ISBN 978-1-4496-1811-7. Retrieved 4 June 2012.

[46] "Andhra Pradesh cuisine". Indianfoodforever.com. Archived from the original on 1 May 2012. Retrieved 4 June 2012.

[Dum_Pukht_cooking-47] "Dum Pukht cooking". Compendium of food terms. theflavoursofhistory.com. Archived from the original on 2 ଅପ୍ରେଲ 2012. Retrieved 4 ଜୁନ 2012.

[mc1-48] Chary, Manish (2009). India: Nation on the Move. iUniverse. ISBN 1-4401-1635-0.

[49] Tarlo, Emma (1996). Clothing matters: dress and identity in India. C. Hurst & Co. Publishers. ISBN 1-85065-176-0.

[50] Craik, Jennifer (1994). The face of fashion: cultural studies in fashion. Routledge. ISBN 0-203-40942-6.

[51] Dutt 2004, p.198

[52] ""ଦକ୍ଷୀଣ ଏସିଆ କଳା: ଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ନୃତ୍ୟର ପ୍ରକାର ଓ ଟେକନିକ"". Archived from the original on 2008-01-07. Retrieved 2018-10-09.

[53] Māni Mādhava Chākyār (1996). Nātyakalpadrumam. Sangeet Natak Akademi, ନୂଆ ଦିଲ୍ଲୀ.ପି . ୬

[54] ttp://sites.google.com/site/natyacharya/articlesକେ^{[permanent dead link]}. ଏ. ଚନ୍ଦ୍ରହାସନ, इन परस्युट ऑफ़ एक्स्सेलेंस यानि उत्कृष्टता की खोज में(प्रदर्शन कला), "द हिन्दू", रविवार मार्च २६, १९८९

[55] ମଣିମାଧବ ଚକୟାର: ଦି ମାଷ୍ଟର ଅଫ ଆର୍ଟ ୱାର୍ (ଫିଲ୍ମ-ଇଂଗ୍ରାଜୀ), କବଲମ ଏନ.ପାନିକର, "ସଙ୍ଗୀତ ନାଟକ ଏକାଡେମୀ", ନୂଆ ଦିଲ୍ଲୀ, ୧୯୯୪

[56] Reis Flora (1999). Alison Arnold (ed.). Classification of musical instruments (South Asia : The Indian Subcontinent – Garland Encyclopedia of World Music, Volume 5). Routledge; Har/Com edition. p. 319. ISBN 978-0-8240-4946-1.

[57] P. Yule; M. Bemmann (1988). "Klangsteine aus Orissa-Die frühesten Musikinstrumente Indiens?". Archaeologia Musicalis. 2.1: 41–50. Archived from the original on 2012-06-01. Retrieved 2019-09-23. {{cite journal}}: Invalid |ref=harv (help)

[venka-58] Kamath (2003), p. 283

[59] ସୀ ଶିବମୂର୍ତ୍ତୀ : Chitrasutra of the Vishnudharmottara, ପୃଷ୍ଠା 166]

[60] Bhagwat, Ramu (19 December 2001). "Ambedkar memorial set up at Deekshabhoomi". Times of India. Archived from the original on 16 October 2013. Retrieved 1 July 2013.

[61] Mukerji, Arjun; Sanghamitra, Basu. "A Search for Post-Modernism in Indian Architecture". Abacus (in ଇଂରାଜୀ).

[62] "Humayun's Tomb, Delhi". UNESCO World Heritage Centre (in ଇଂରାଜୀ). Archived from the original on 2019-02-28. Retrieved 2019-02-28.

[Leibs92-63] Leibs (2004), p. 92

[RobinsonEstes34-64] Robinson & Estes (1996), p. 34

[Murray-65] Murray, H. J. R. (1913). A History of Chess. Benjamin Press (originally published by Oxford University Press). ISBN 978-0-936317-01-4. OCLC 13472872.

[66] Bird 1893, p. 63

[manipurpolo-67] "Polo History". Archived from the original on 2009-03-28. Retrieved 2019-10-02.

[68] "Manipur Polo – Indianpolo.com, polo, polo in india". Indianpolo.com. 25 March 2007. Archived from the original on 11 February 2019. Retrieved 25 January 2012.

[69] "Buddh International Circuit unveiled amidst cheers" Archived 2016-04-30 at the Wayback Machine. 19 October 2011, Zee News

[70] "India: Friday practice – selected team and driver quotes". Formula1.com. Formula One Administration. 28 October 2011. Archived from the original on 4 July 2014. Retrieved 28 October 2011.

[71] Zarrilli, Phillip B. "Actualizing Power and Crafting a Self in Kalarippayattu" (PDF). Journal of Asian Martial Arts. Archived from the original (PDF) on 2007-06-28. Retrieved 2019-02-03.

[Zarilli1998-72] Zarrilli, Phillip B. (1998). When the Body Becomes All Eyes: Paradigms, Discourses and Practices of Power in Kalarippayattu, a South Indian Martial Art. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-563940-7.

[Raj-73] Raj, J. David Manuel (1977). The Origin and the Historical Developlment of Silambam Fencing: An Ancient Self-Defence Sport of India. Oregon: College of Health, Physical Education and Recreation, Univ. of Oregon. pp. 44, 50, 83.

[iakoweb-74] "Paika Akhada". Indian Association of Kickboxing Organisations. Archived from the original on 12 ଜୁଲାଇ 2011. Retrieved 9 ଫେବୃଆରୀ 2013.

[75] Jim Ollhoff (2008). Martial Arts Around the Globe. ABDO Group. ISBN 978-1-59928-979-3.

[tvhistory-76] "A Snapshot of Indian Television History". Indian Television Dot Com Pvt Ltd. Archived from the original on 16 June 2012. Retrieved 1 June 2006.

[77] "INDIA". The Museum of Broadcast Communications. 2002. Archived from the original on 25 August 2012. Retrieved 26 January 2012.

[78] Murphy, Patrick D. (29 March 2017). The Media Commons: Globalization and Environmental Discourses (in ଇଂରାଜୀ). University of Illinois Press. ISBN 978-0-252-09958-8.

[79] "Total of television channels in India rises to 892, with three cleared in June". Indian Television Dot Com (in ଇଂରାଜୀ). 9 July 2016. Archived from the original on 5 August 2020. Retrieved 18 April 2020.

[80] "Electrolux-2nd" (PDF). Archived from the original (PDF) on 7 फ़रवरी 2012. Retrieved 6 February 2012. {{cite web}}: Check date values in: |archive-date= (help)

[thecolorsofindia1-81] "Dadasaheb Phalke Father of Indian Cinema". Thecolorsofindia.com. Archived from the original on 15 अक्तूबर 2012. Retrieved 1 November 2012. {{cite news}}: Check date values in: |archive-date= (help)

[google1-82] Bāpū Vāṭave; National Book Trust (2004). Dadasaheb Phalke, the father of Indian cinema. National Book Trust. ISBN 978-81-237-4319-6. Retrieved 1 November 2012.

[indiatimes1-83] Sachin Sharma (28 June 2012). "Godhra forgets its days spent with Dadasaheb Phalke". द टाइम्स ऑफ़ इण्डिया. Archived from the original on 1 नवंबर 2013. Retrieved 1 November 2012. {{cite news}}: Check date values in: |archive-date= (help)

[vilanilam128-84] Vilanilam, J. V. (2005). Mass Communication in India: A Sociological Perspective. नई दिल्ली: Sage Publications. p. 128. ISBN 81-7829-515-6.

[85] "::Directorate of Film Festivals::". Dff.nic.in. 10 June 2012. Archived from the original on 27 अप्रैल 2014. Retrieved 1 November 2012. {{cite news}}: Check date values in: |archive-date= (help)

[୧]

[୨]

[୩]

[୪]

[୫]

[୬]

[୭]

[୮]

[୯]

[୧୦]

[୧୧]

[୧୨]

ε[›]

[୧୩]

[୧୪]

[୧୫]

[୧୬]

[୧୭]

[୧୮]

[୧୯]

[୨୦]

[୨୧]

[୨୨]

[୨୩]

[୨୪]

[୨୫]

[୨୬]

[୨୭]

[୨୮]

[୨୯]

[୩୦]

[୩୧]

[୩୨]

[୩୩]

[୩୪]

[୩୫]

[୩୬]

[୩୭]

[୩୮]

[୩୯]

[୪୦]

[୪୧]

[୪୨]

[୪୩]

[୪୪]

[୪୫]

[୪୬]

[୪୭]

[୪୮]

[୪୯]

[୫୦]

[୫୧]

[୫୨]

[୫୩]

[୫୪]

[୫୫]

[୫୬]

[୫୭]

[୫୮]

[୫୯]

[୬୦]

[୬୧]

[୬୨]

[୬୩]

[୬୪]

[୬୫]

[୬୬]

[୬୭]

[୬୮]

[୬୯]

[୭୦]

[୭୧]

[୭୨]

[୭୩]

[୭୪]

[୭୫]

[୭୬]

[୭୭]

[୭୮]

[୭୯]

[୮୦]

[୮୧]

[୮୨]

[୮୩]

[୮୪]

[୮୫]