ବ୍ରହ୍ମେଶ୍ୱର ମନ୍ଦିର, ଭୁବନେଶ୍ୱର
ବ୍ରହ୍ମେଶ୍ୱର ମନ୍ଦିର, ଭାରତୀୟ ରାଜ୍ୟ ଓଡ଼ିଶାର ରାଜଧାନୀ ସହର ଭୁବନେଶ୍ୱରଠାରେ ରହିଥିବା ଏକ ୯ ମ ଶତାବ୍ଦୀ ଶେଷାର୍ଦ୍ଧରେ ନିର୍ମିତ ଶିବ ମନ୍ଦିର । ଏହି ମନ୍ଦିର ଅଭ୍ୟନ୍ତରରେ ସୁନ୍ଦର ପ୍ରସ୍ତର ଖୋଦିତ ବିରଳ କଳା ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ମନ୍ଦିରରେ ଖୋଦିତ ହୋଇଥିବା ଶିଳାଲେଖଦ୍ୱାରା ଏହି ମନ୍ଦିରର ନିର୍ମାଣ କାଳ ବିଷୟରେ ସଠିକ ସୂଚନା ମିଳୁଥିଲା । ତେବେ ବର୍ତ୍ତମାନ ତାହା ଅବଲୁପ୍ତ ଅବସ୍ଥାରେ ରହିଛି । ତେବେ ୧୦୫୮ ମସିହାର ଲେଖାକୁ ସଂରକ୍ଷିତ ଭାବରେ ରଖା ଯାଇଛି । ସେହି ଲେଖାନୁସାରେ ସୋମବଂଶୀ ରାଜା ଉଦ୍ୟୋତକେଶରୀଙ୍କ ଶାସନର ୧୮ ତମ ବର୍ଷରେ ତାଙ୍କ ମାତା କୋଳାବତୀ ଦେବୀଙ୍କଦ୍ୱାରା ଏହା ନିର୍ମିତ ହେଇଥିବାର ଜଣା ଯାଇଥାଏ , ଯାହା ୧୦୫୮ ମସିହା ଥିଲା । [୧]
| ବ୍ରହ୍ମେଶ୍ୱର ମନ୍ଦିର | |
|---|---|
 ବ୍ରହ୍ମେଶ୍ୱର ମନ୍ଦିର | |
| Religion | |
| ଅନୁବନ୍ଧଗୁଡ଼ିକ | ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମ |
| Location | |
| ସ୍ଥାନ | ଭୁବନେଶ୍ୱର |
| State | ଓଡ଼ିଶା |
| Country | ଭାରତ |
ଅବସ୍ଥିତି
ସମ୍ପାଦନାବ୍ରହ୍ମେଶ୍ୱର ମନ୍ଦିରର ଭୌଗୋଳିକ ଅବସ୍ଥିତି 0°14'23.4"N 85°51'07.4"Eଠାରେ । ଏହା ଭୁବନେଶ୍ୱରର ଟଙ୍କପାଣି ରୋଡ ନିକଟସ୍ଥ ବ୍ରହ୍ମେଶ୍ୱରପାଟଣାଠାରେ ରହିଛି । ବିନ୍ଦୁସାଗର ପୁଷ୍କରିଣୀ ଏହା ନିକଟରେ ଅବସ୍ଥିତ । ଏହାର ନିକଟବର୍ତ୍ତି ଅଞ୍ଚଳରେ " ଅନନ୍ତ ବାସୁଦେବ ମନ୍ଦିର " , ଜଳେଶ୍ୱର ଶିବ ମନ୍ଦିର , ଲିଙ୍ଗରାଜ ମନ୍ଦିର , ପଶ୍ଚିମେଶ୍ୱର ଶିବ ମନ୍ଦିର , ରାଜାରାଣୀ ମନ୍ଦିର ପ୍ରମୁଖ ରହିଛି ।[୨] [୩]
ନୀତି ରୀତି
ସମ୍ପାଦନା
ଅନେକ ପ୍ରାଚୀନ ମନ୍ଦିର ପରି ଏହି ମନ୍ଦିର ନିର୍ଜୀବ ନ ହେଇ ଏକ ଜୀବନ୍ତ ମନ୍ଦିର ଭାବରେ ରହିଛି । ଏଠାକୁ ଭକ୍ତମାନେ ମୁଖ୍ଯତଃ ଭଗବାନ ଶିବଙ୍କ ଆରାଧନା ପାଇଁ ଆସିଥାନ୍ତି । ତେବେ ଏଠାରେ ତାନ୍ତ୍ରିକ ଉପାସନା ପାଇଁ ମଧ୍ୟ ଦେଶର ଅନେକ ସ୍ଥାନରୁ ତାନ୍ତ୍ରିକମାନେ ଆସିଥାନ୍ତି । ଏଠାରେ ଥିବା " ଚାମୁଣ୍ଡା "ଙ୍କ ଭୟଙ୍କର ରୂପ ଧାରଣ କରି ଥିବା ମୂର୍ତିରୁ ଏଠାରେ ତାନ୍ତ୍ରିକ ଉପାସନା ବହୁ କାଳରୁ ଚାଲିଥିବାର ପ୍ରମାଣ ମିଳେ । ମନ୍ଦିର କଥାରେ ସଂଗୀତକାର ଓ ନର୍ତ୍ତକୀର ଚିତ୍ରରୁ ଏଠାରେ ପୂର୍ବ କାଳରେ ନୃତ୍ୟ ପରମ୍ପରା ମଧ୍ୟ ଥିବାର ଜଣାଯାଏ । ଶିବରାତ୍ରି ସମୟରେ ଶତାଧିକ ଭକ୍ତ ଏଠାରେ ସମ୍ମିଳିତ ହେଇ ରାତ୍ର ଉଜାଗର ସହ ଉପାସନା କରିଥାନ୍ତି । ସେହି ସମୟରେ ଏଠାରେ ନୃତ୍ୟ ଓ ଗୀତର ଆସର ମଧ୍ୟ ଆୟୋଜନ ହେଇଥାଏ । ମହିଳାମାନେ କ୍ଷୀରଦ୍ୱାରା ଶିବଲିଙ୍ଗଙ୍କୁ ପୂଜା କରନ୍ତି ଓ ପରିବାରର ସମସ୍ତଙ୍କ ପାଇଁ ଭଗବାନ ଶିବଙ୍କ ଆଶିଷ ଭିକ୍ଷା କରନ୍ତି ।
ଇତିହାସ
ସମ୍ପାଦନାପରବର୍ତ୍ତୀ କାଳରେ ଐତିହାସିକ ମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ଏହାର ଏକ ଖୋଦନ କରାଯାଇଥିବା ଲେଖାକୁ କଲିକତା ନେଇ ପରିକ୍ଷା କରିବା ପରେ ଏହାଦ୍ୱାରା ଜଣାଯାଇଥିଲା ଯେ ମନ୍ଦିରଟି ସୋମବଂଶୀ ରାଜା ଉଦ୍ୟୋତ କେଶରୀଙ୍କ ମାତା କୋଳାବତୀ ଦେବୀଙ୍କଦ୍ୱାରା ୧୧ ଶ ଶତାବ୍ଦୀର ଅପରାର୍ଦ୍ଧରେ ନିର୍ମିତ ହେଇଥିଲା । ମନ୍ଦିରରେ " ସିଦ୍ଧତୀର୍ଥ " ନାମରେ ଚାରିଟି ନାଟ୍ୟଶାଳା ସହ ନିର୍ମିତ ହେଇଥିଲା । ଶିଳାଲେଖ ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ସ୍ଥାନରୁ ଚ୍ୟୁତ ହେଇ ଅନ୍ୟ ସ୍ଥାନରେ ମିଳିଥିବାରୁ ଏହା ଅନ୍ୟ ଏକ ମନ୍ଦିର ପାଇଁ ଥିବାର ମଧ୍ୟ ସମ୍ଭାବନା ବ୍ୟକ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ । ପୁନଶ୍ଚ ଶିଳାଲେଖରେ ବର୍ଣିତ ୪ଟି ନାଟ୍ୟଶାଳା ( ନାଟ୍ଯ ଗୃହ ) କୁ ଅଙ୍ଗଶାଳା ( ସହଯୋଗୀ ମନ୍ଦିର ) ବୋଲି ମଧ୍ୟ ଦାବି କରାଯାଇଥାଏ ।
ସ୍ଥାପତ୍ୟ ଶୈଳୀ
ସମ୍ପାଦନାମନ୍ଦିରକୁ " ପାଞ୍ଚତନୟା " ଶ୍ରେଣୀ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ । ମୁଖ୍ୟ ଆସ୍ଥାନ ସହ ଚାରି ଦିଗରେ ୪ଟି ସହଯୋଗୀ ଆସ୍ଥାନ ମଧ୍ୟ ରହିଥିଲା । ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ କାଳର ମନ୍ଦିର ମାନଙ୍କରୁ ଅଧିକ ଉନ୍ନତ ଓ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ୍ଣତା ସହ ଏହି ମନ୍ଦିର ନିର୍ମିତ ହେଇଥିଲା । ମନ୍ଦିରର " ବିମାନ" ୬୨.୨ ଫୁଟ ଉଚ୍ଛତା ବିଶିଷ୍ଟ ରହିଛି । ପାରମ୍ପରିକ କାଷ୍ଠ ଖୋଦନ ଶୈଳୀକୁ ମନ୍ଦିରରେ ପ୍ରସ୍ତର ନିର୍ମାଣରେ ସ୍ଥାପିତ କରାଯାଇଛି । ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ମନ୍ଦିର ଟିକୁ ପିରାମିଡ ଆକାର ଦେଇ ଅଭ୍ୟନ୍ତର ଓ ବହିଷ୍ଠ କାନ୍ଥରେ ଖୋଦନ କଳା କାର୍ଯ୍ୟ କରାଯାଇଥିଲା ।
ପାରମ୍ପରିକ ଓଡ଼ିଆ ଶୈଳୀରେ ନିର୍ମିତ ଏହି ମନ୍ଦିରରେ ଦୁଇଟି ପ୍ରକୋଷ୍ଠ ରହିଛି । ପ୍ରଥମ ଟିକୁ "ଜଗମୋହନ " କୁହାଯାଇଥାଏ ଓ ଏହାକୁ ସଂଯୁକ୍ତ କରି ମୁଖ୍ୟ ମନ୍ଦିର " ଶିଖର " ଭାବରେ ରହିଛି ।ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ନିର୍ମିତ ମନ୍ଦିର ଗୁଡିକୁ ମନ୍ଦିର ଜଗମୋହନ ସାମ୍ନାରେ ଆଉ ଦୁଇଟି ପ୍ରକୋଷ୍ଠ , ନାଟ୍ୟଶାଳା ଓ ସମାବେଶ ଗୃହ ଭାବରେ ନିର୍ମିତ ହଉଥିଲା । [୪]
ଏହି ମନ୍ଦିରର ନିର୍ମାଣ କଳାରେ ବହୁ ଆଗରୁ ନିର୍ମିତ ମୁକ୍ତେଶ୍ୱର ମନ୍ଦିର ସହ ବହୁ ସାମଞ୍ଜସ୍ଯ ଦୃଷ୍ଟିଗୋଚର ହେଇଥାଏ । ଜଗମୋହନର ଭିତରସ୍ଥ ଅଂଶରେ ସିଂହ ମସ୍ତକ ଖୋଦନ ଚିତ୍ର , ଯାହା ମୁକ୍ତେଶ୍ୱର ମନ୍ଦିର ନିର୍ମାଣରେ ପ୍ରଥମେ ବ୍ୟବହାର ହେଇଥିଲା ଓ ତାହା ପରେ ବହୁ ସ୍ଥାନରେ ତାହାର ନକଲ ହେଇଥିଲା , ତାହା ଏଠାରେ ମଧ୍ୟ ଦେଖା ଯାଇଥାଏ । ଏଠାରେ ଭିତରସ୍ଥ କାନ୍ଥରେ ନର୍ତ୍ତକୀ , ସଂଗୀତକାରଙ୍କ ବହୁଳ ଚିତ୍ର ଭିତର ଓ ବାହାର କାନ୍ଥରେ ଚିତ୍ରିତ ହେବା ସହ ପ୍ରଥମ ଥର ପାଇଁ ଲୌହ ସ୍ତମ୍ଭର ପ୍ରୟୋଗ ହେଇଥିବାର ଜଣା ଯାଏ ।
ଏହି ମନ୍ଦିରରେ ବାଲି ପଥରରେ ନିର୍ମିତ ଦେବାଦେବୀ ମୂର୍ତ୍ତୀ , ଦୁଆର ଚଉକାଠରେ ଖୋଦିତ ପୁଷ୍ପ ଚିତ୍ର ସହିତ ଉଡନ୍ତା ମୂର୍ତିଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟ ରହିଛି ।"ଅସ୍ତଦିଗପାଳ ମୂର୍ତି" , ଖଡ୍ଗ ଓ ମଣିଷମସ୍ତକ ଧରି "ଚାମୁଣ୍ଡା "ମୂର୍ତି ପଶ୍ଚିମ ଦିଗ ଚଟାଣରେ ରହିଛି ।
ଏକ ବର୍ତ୍ତମାନ ବିଲୁପ୍ତ ଶିଳାଲେଖରୁ ଜଣାଯାଇଥିଲା ଯେ ରାଣୀ କୋଳାବତୀ ମନ୍ଦିର ପାଇଁ ଅନେକ ସୁନ୍ଦର ରମଣୀଙ୍କୁ ଦେଇଥିଲେ । ଏଥିରୁ ଜଣାପଡେ ସେହି ସମୟରେ ମନ୍ଦିରରେ " ଦେବଦାସୀ " ପ୍ରଥାର ପ୍ରଚଳନ ଥିଲା । ସେଇ ପରମ୍ପରା ପୁରୀ ବଡ଼ ଦେଉଳ ସମେତ ଅନେକ ମନ୍ଦିରରେ ପରେ ପ୍ରଥା ହିସାବରେ ପ୍ରଚଳିତ ହେଇଥିଲା । [୫][୬]
ଆଧାର
ସମ୍ପାଦନା- ↑ "Brahmesvara Temple Complex" (PDF). IGNCA. Retrieved 2013-08-24.
- ↑ https://www.google.com/maps/place/20%C2%B014'23.4%22N+85%C2%B051'07.4%22E/@20.23984,85.852052,15z/data=!4m5!3m4!1s0x0:0x0!8m2!3d20.23984!4d85.852052?hl=en-US
- ↑ "ଆର୍କାଇଭ୍ କପି". Archived from the original on 2016-12-25. Retrieved 2017-01-23.
{{cite web}}: Cite has empty unknown parameter:|1=(help) - ↑ John Julius Norwich, ed.
- ↑ There are special Sevakas (servants) employed for this purpose. They are known as “Mahari or Devadasi” and their dance is known as “Mahari Nrutya” or “Devadasi Nrutya”
- ↑ http://odisha.gov.in/e-magazine/Orissareview/2013/jul/engpdf/50-54.pdf