ସୋମନାଥ ବ୍ରତ

ପ୍ରଭାସ ତୀର୍ଥର ଅଧୀଶ୍ୱର ଶ୍ରୀ ସୋମନାଥ, ଭଗବାନ ଶିବଙ୍କ ସ୍ୱରୂପ ଦ୍ୱାଦଶ ଜ୍ୟୋତିର୍ଲିଙ୍ଗ ମଧ୍ୟରୁ ଅନ୍ୟତମ । ଭାରତଭୂମିର ପଶ୍ଚିମ ଦିଗରେ ଆରବ ସାଗର ତଟରେ ସୋମେଶ୍ୱର ଜ୍ୟୋତିର୍ଲିଙ୍ଗ ପୂଜା ପାଉଛନ୍ତି । ଭଗବାନ ସୋମନାଥଙ୍କ ପ୍ରୀତ୍ୟର୍ଥେ ଭାଦ୍ରବ ଶୁକ୍ଳ ଷଷ୍ଠୀଠାରୁ ଆଶ୍ୱିନ ଶୁକ୍ଳ ଦଶମୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସୋମନାଥ ବ୍ରତ ବ୍ରତ ପାଳନ କରାଯାଏ । ଭଗବାନ ଶିବ (ପଶ୍ଚିମ ସୋମନାଥ) ଏହି ବ୍ରତର ଆରାଧ୍ୟ ଦେବତା । ସ୍ୱୟଂ ମହାପ୍ରଭୁ ଶିବ ଏହି ବ୍ରତର ବକ୍ତା ଓ ମା' ପାର୍ବତୀ ଏହାର ଶ୍ରୋତା । ଓଡ଼ିଶାର ଗ୍ରାମେ ଗ୍ରାମେ ମହିଳାମାନେ ଏହି ବ୍ରତ ଶ୍ରଦ୍ଧା ଓ ଭକ୍ତିର ସହିତ ପାଳନ କରନ୍ତି । ପ୍ରତ୍ୟୁଷରୁ ଉଠି ଅପାମାରଙ୍ଗ ଦାନ୍ତକାଠିରେ ଦାନ୍ତ ଘଷି ହଳଦୀ ବା ମେଥି ବଟା ଲଗାଇ ସ୍ନାନ କରିବାକୁ ହୋଇଥାଏ । ଏହାପରେ ବ୍ରତଚାରିଣୀ ଶୁକ୍ଳ ବସ୍ତ୍ର ପରିଧାନ କରି ବ୍ରତ ପୂଜା କରନ୍ତି । ମୁରୁଜ ଉପରେ ପିଢ଼ା ପକାଇ ଦଶଗୋଟି ଅକ୍ଷତ, ଦୁର୍ବା ରଖି ଦଶ ଖିଅ ସୂତାରେ ତିଆରି ବ୍ରତକୁ ସ୍ଥାପନ କରାଯାଏ । କଖାରୁ ଫୁଲ ସମେତ ଦଶବର୍ଣ୍ଣର ଫୁଲ ଓ ଫଳରେ ଶିବଙ୍କ ପୂଜାର୍ଚ୍ଚନା କରି ବ୍ରତକୁ ଧାରଣ କରିବା ସହ ପରିବାରର କଲ୍ୟାଣ କାମନା କରାଯାଏ । ଏହି ବ୍ରତ ଧାରଣା ବେଳେ ସୋମନାଥ, ଗଙ୍ଗାଧର, ବିରୁପାକ୍ଷ, ନୀଳକଣ୍ଠ, ଚନ୍ଦ୍ରଶେଖର, ବୃଷଧ୍ୱଜ, ତ୍ରିଲୋଚନ, ଉଗ୍ରମୂର୍ତ୍ତି, ଜଟାଧାରୀ ଓ ମହାଦେବ ଆଦି ଶିବନାମ ଜପ କରିବାକୁ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ବ୍ରତ ଭାଦ୍ର ଷଷ୍ଠୀ ତିଥିରେ ଆରମ୍ଭ କରାଯାଇ ଦଶହରା ଦିନ ଉଦ୍‌ଯାପିତ କରାଯାଏ ।

ସୋମନାଥ ବ୍ରତ କଥାରେ ଏହି ବ୍ରତର ମାହାତ୍ମ୍ୟ ବିସ୍ତୃତ ଭାବେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଛି । ମାଳବ ଦେଶର ପାଟଳୀ ନଗର । ରାଜାଙ୍କ ନାମ ବୀର ବିକ୍ରମ । ସେ ବଡ଼ ପ୍ରତାପୀ ଓ ଧନଶାଳୀ ଥିଲେ । ଘରେଘରେ ସୁବର୍ଣ୍ଣ କଳସ ସ୍ଥାପିତ ଓ ନେତ ପତାକାଦ୍ୱାରା ନବରମାନ ସୁଶୋଭିତ । ହସ୍ତୀଙ୍କ ଘଣ୍ଟାଧ୍ୱନି, ଅଶ୍ୱଙ୍କର ହ୍ରେଷା ଧ୍ୱନି, ପଦାତିକ ଚତୁରଙ୍ଗ ବଳଙ୍କର ମୁଖରବ ଧ୍ୱନିତ ହେଉଥାଏ । ରାଜାଙ୍କର ବାଉନକୋଟି ଭଣ୍ଡାର ଥାଏ । ସେ ସେହି ନବରରେ ଚଉରାଅଶୀ ହାଟ ବସାଇ ଥା'ନ୍ତି । ଥରେ ଷାଠିଏ ଜଣ କାପୁଡିଆ ବା ସନ୍ନ୍ୟାସୀମାନେ ସୋମନାଥ ଦର୍ଶନରେ ଆସିଥିଲେ । ବାହୁଡା ବାଟରେ ବିକ୍ରମ କେଶରୀଙ୍କ ରାଜ୍ୟରେ ପହଞ୍ଚିଲେ ଏବଂ ରାଜାଙ୍କୁ ଭେଟି, ତାଙ୍କର ଆତିଥ୍ୟ ଗ୍ରହଣ କଲେ । ଖାଦ୍ୟପେୟ ପରେ ରାଜା ପାନ ଦେଲେ । ସେ ଦିନ ସୋମନାଥ ବ୍ରତ । କାପୁଡିଆମାନେ ପାନ ପରିବର୍ତ୍ତେ କଷାଫଳ ମାଗିଲେ । ରାଜା ତାହାର ବରାଦ କଲେ । ସେମାନେ ରାଜାଙ୍କ ବ୍ୟବହାରରେ ତୃପ୍ତିଲାଭ କଲେ । ରାଜାଙ୍କ ଧାର୍ମିକ ପଣ ଓ ଅତିଥି ସତ୍କାରରେ ତୁଷ୍ଟ ହୋଇ ସନ୍ୟାସୀମାନେ ରାଜାଙ୍କ କଲ୍ୟାଣ ପାଇଁ ସୋମନାଥ ବ୍ରତ ପାଳନ କରିବାକୁ ତାଙ୍କୁ ଉପଦେଶ ଦେଲେ । ବ୍ରତର ବିଧି ବର୍ଣ୍ଣନା କଲେ । ବ୍ରତର ବିଧାନ ଅନୁଯାୟୀ ମାଣେ ଚାଉଳରେ ଏହି ବ୍ରତ ପାଳନ କରାଯାଏ । ମାତ୍ର ବିକ୍ରମ କେଶରୀ ରାଜା ଓ ଅତୁଳ ସମ୍ପଦର ଅଧିକାରୀ ହୋଇ ମାତ୍ର ମାଣେ ଚାଉଳରେ ବ୍ରତ କଲେ ପାତ୍ରମନ୍ତ୍ରୀମାନେ ନିନ୍ଦା କରିବେ ବୋଲି କହିବାରୁ କାପୁଡିଆମାନଙ୍କର ମୁଖ ମଳିନ ହୋଇଗଲା । ବ୍ରତ ନିନ୍ଦା ହେବାରୁ ମହାଦେବଙ୍କର ଆସନ ଟଳିଲା ଓ କୋପହେଲା । ଫଳରେ ରାଜାଙ୍କୁ କୁଷ୍ଠରୋଗ ହୋଇଗଲା । ନିଜର ମନ୍ତ୍ରୀ ସମୀଗ୍ରହାଙ୍କୁ କହିଲେ-" ରାଜ୍ୟ ତୁମ୍ଭେ ସମ୍ଭାଳି ରାଣୀମାନଙ୍କୁ ରକ୍ଷା କରିବ । ମୋ ଶରୀର କ୍ଷମା ହେଲେ ମୁଁ ରାଜ୍ୟକୁ ଆସିବି ।" ଏହାପରେ ସେ ପୁଅ ବୀରଭଦ୍ରଙ୍କ ସହ ଦେଶାନ୍ତର ହେଲେ । ବାଟରେ ଧନରତ୍ନ ଡକାୟତି ହୋଇଗଲା । ସେ ଖାଇବାକୁ ପାଇଲେ ନାହିଁ । କ୍ରମେ ରୋଗ ବଢିଲା । ହାତଗୋଡ ଛିଡି ପଡ଼ିଲା । ପୁଅ ଭିକ ମାଗି ପୋଷୁଥାଏ । ସମୀଗ୍ରହାଙ୍କ ଡଗର ବୀର ବିକ୍ରମଙ୍କର ଏହି ଦୁର୍ଦ୍ଦଶା ଦେଖିଲା । ମନ୍ତ୍ରୀ ସମୀଗ୍ରହାଙ୍କୁ ସେ ଜଣାଇଲା । ସେ ଏଥିରେ ଖୁସି ହେଲେ । ରାଣୀ ଓ ରାଜକୁମାରୀଙ୍କୁ କୁଡିଆକରି ରଖାଇ ଦେଲେ । ନିଜେ ରାଜନବରରେ ରହିଲେ । ରାଣୀ ଓ ରାଜକୁମାରୀ ସୂତାକାଟି, ଧାନ କୁଟି ଚଳିଲେ । ପରବର୍ଷ ପୁଣି ସୋମନଥ ବ୍ରତ ଦିନ କାପୁଡିଆମାନେ ଆସିଲେ । ରାଜାଙ୍କ କଷ୍ଟକଥା ଶୁଣି ମନଦୁଃଖ କଲେ । ସେମାନେ ହାଟରେ ସଉଦା କିଣିବା ସମୟରେ ବ୍ରାହ୍ମଣିମାନେ ତାଙ୍କଠାରୁ ବ୍ରତ ବିଷୟ ପଚାରି ବୁଝିଲେ । ସାମଗ୍ରୀ ସଂଗ୍ରହ କରି ବ୍ରତ କଲେ । ରାଜା ବୀର ବିକ୍ରମଙ୍କ ଝିଅ ମଧୁମତି ଏକଥା ଶୁଣି ରାଣୀଙ୍କୁ କହିଲେ । ରାଣୀ ସମୀଗ୍ରହାଙ୍କଠାରୁ ବ୍ରତ ସାମଗ୍ରୀ ମଗାଇଲେ; କିନ୍ତୁ ବ୍ୟର୍ଥ ହେଲେ ଓ ବ୍ୟଥା ପାଇଲେ । ପରିଶେଷରେ ବ୍ରାହ୍ମଣମାନଙ୍କଠାରୁ ସଂଗ୍ରହ କରି ବ୍ରତ ପୂଜାକଲେ । ସୋମନାଥଙ୍କ କୃପା ହେଲା । ସେ ଦର୍ଶନ ଦେଇ କହିଲେ - " ଅପରାଜିତା ଦିନ ତୁ ମୋର ବ୍ରତକଲୁ ତେଣେ ରାଜାଙ୍କର ଗୋଡହାତ କଅଁଳିଲାଣି । ଏବେ ତୁମର ସମସ୍ତ ଦୋଷ କ୍ଷମା ହେଲା । " ବୀର ବିକ୍ରମଙ୍କର ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ ଓ ପରାକ୍ରମ ଫେରିଆସିଲା । ସେ ପୁତ୍ର ସହ ରାଜ୍ୟକୁ ଫେରିଲେ । ତାଙ୍କୁ ଦେଖି ନବରବାସୀ ଓ ପରିଚାରମାନେ ପାଛୋଟି ଆଣିଲେ । ରାଜା ବୀର ବିକ୍ରମ ନବରକୁ ଫେରି ସବୁକଥା ଜାଣିଲେ । ମନ୍ତ୍ରୀ ସମୀଗ୍ରହା ଉପଯୁକ୍ତ ଦଣ୍ଡପାଇଲେ । ରାଣୀ, ରାଜକୁମାରୀ ଏବଂ ସେମାନଙ୍କୁ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥିବା ବ୍ରାହ୍ମଣୀମାନଙ୍କର ସୁଦିନ ଆସିଲା । ରାଜା ବ୍ରତର ମହିମା ବୁଝିଲେ । ଏହିବ୍ରତ 'ସାମ ବେଦରୁ' ଉଦିତ । ମାତ୍ର ଏହା ଲୌକିକ ବ୍ରତ । ଓଡ଼ିଶାରେ ଅନ୍ୟତ୍ର ମିଳୁଥିବା ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ ରଚିତ । ସୋମନାଥ ବ୍ରତକଥାର ବିଷୟବସ୍ତୁ ଏହାଠାରୁ ଭିନ୍ନ । କିନ୍ତୁ ତାହା ବହୁଳ ପ୍ରଚାରିତ ନୁହେଁ । ସୋମନାଥ ବ୍ରତ ଦିନ ଏହି ଉପରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ କଥା ହିଁ ସାଧାରଣତଃ ପଠିତ ହୁଏ । ଅନ୍ୟ ଏକ କାହାଣୀ ଅନୁଯାୟୀ କାପୁଡିଆମାନେ ରାଜାଙ୍କ ଆତିଥ୍ୟେୟତାରେ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ହୋଇ ସୋମନାଥ ବ୍ରତ କରିବାକୁ ଉପଦେଶ ଦେଲେ । କିନ୍ତୁ ରାଜା ଓଷାର ବିଧି ଶୁଣି ଏ ବ୍ରତ କଲେ ପାତ୍ରମନ୍ତ୍ରୀ ଓ ଲୋକମାନେ ନିନ୍ଦା କରିବେ ବୋଲି କହିଲେ । ଏହା ଶୁଣି କାକୁଡିଆମାନେ ରାଜାଙ୍କୁ କୁଷ୍ଠରୋଗ ହେଉ ବୋଲି ଅଭିଶାପ ଦେଲେ । ଫଳରେ କୁଷ୍ଠରୋଗରେ ରୋଗାକ୍ରାନ୍ତ ହୋଇ ଗଳିତ ଅଙ୍ଗ ହେବା ବେଳକୁ ସନ୍ୟାସୀଙ୍କ ଅଭିଶାପ କଥା ମନେପଡ଼ିଲା । ରାଜା ବିକ୍ରମ ଶେଷରେ ପ୍ରଭାସ କ୍ଷେତ୍ର ଯାଇ ସେଠାରେ ଅରଣ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ରହି ବ୍ରତ ପାଳନ କରି ଆରୋଗ୍ୟ ହେବା ପରେ ସୋମନାଥ ମହାଦେବଙ୍କ ଦର୍ଶନ କରି କୃତକୃତ୍ୟ ହୋଇଥିଲେ । ତେଣୁ ସୋମନାଥ ବ୍ରତକୁ ସମସ୍ତେ ଶ୍ରଦ୍ଧାର ସହିତ ବିଧାନମତେ ପାଳନ କରନ୍ତି । ପ୍ରତିଦିନ ବ୍ରତ ପାଳନ କରି ବ୍ରତକଥା ଶୁଣିବାକୁ ହୁଏ । ଉଦ୍‌ଯାପନ ଦିନ ବ୍ରାହ୍ମଣଙ୍କଦ୍ୱାରା ପୂଜାର୍ଚ୍ଚନା କରାଇବା ସହ ନାନାବିଧ ନୈବେଦ୍ୟ ଅର୍ପଣ କରାଯାଏ । ଏହି ବ୍ରତଦ୍ୱାରା ଭାଗ୍ୟବୃଦ୍ଧି ହୋଇଥାଏ ବୋଲି ସାଧାରଣରେ ବିଶ୍ୱାସ ଥିବାରୁ ଏବେ ମଧ୍ୟ ଓଡ଼ିଆ ଘରେ ସୋମନାଥ ବ୍ରତ ଶ୍ରଦ୍ଧା, ଭକ୍ତି ଓ ନିଷ୍ଠାର ସହ ପାଳନ କରାଯାଉଥିବାର ଦେଖାଯାଏ ।