ସ୍ନେହସାର

ସ୍ନେହସାର (Lipid) ଏକ ଚର୍ବି କିମ୍ବା ତୈଳଜାତୀୟ ପଦାର୍ଥ ଅଟେ । ଏହା ବିବିଧଶ୍ରେଣୀୟ ଯୌଗିକ ଜୈବ ଅଣୁ । ଏହା ଜଳରେ ଅଦ୍ରବଣୀୟ । କିନ୍ତୁ ଇଥର (Ether), ଇଥାନଲ (Ethanol) ଓ ବେଞ୍ଜିନ୍ (Benzene) ଭଳି ଜୈବ ଦ୍ରାବକରେ ଏଗୁଡ଼ିକ ସ‌ହଜରେ ଦ୍ରବୀଭୂତ ହୋଇଥାନ୍ତି । ଶ୍ୱେତସାର ପରି ସ୍ନେହସାର ମଧ୍ୟ ଅଙ୍ଗାରକ, ଉଦ୍‌ଜାନ ଓ ଅମ୍ଳଜାନ ଅଣୁଦ୍ୱାରା ଗଠିତ । କେତେକ ସ୍ନେହସାରରେ ଯବକ୍ଷାରଜାନ, ଗନ୍ଧକ ତ‌ଥା ଫସଫରସ୍ ଅଣୁ ସଂଯୋଜିତ ହୋଇ ରହିଥାଏ । ସ୍ନେହସାର ଉଭୟ ଉଦ୍ଭିଦ ଓ ପ୍ରାଣୀ ଶରୀରରେ ଗଚ୍ଛିତ ହୋଇ ରହିଥାଏ । ଏହା କୋଷ ଆବରଣର ଗାଠନିକ ଉପାଦାନ ଅଟେ । ଏହା ବ୍ୟତୀତ ରାଶି, ଚିନାବାଦାମ ଓ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ଫଳରେ ଏବଂ ପ୍ରାଣୀମାନ‌ଙ୍କର ମେଦତନ୍ତୁ, ଅସ୍ଥିମଜ୍ଜା ଓ ସ୍ନାୟୁତନ୍ତୁରେ ମଧ୍ୟ ସ୍ନେହସାର ଗଚ୍ଛିତ ହୋଇରହିଥାଏ ।

କେତେକ ଜଣାଶୁଣା ସ୍ନେହସାରର ଆଣବିକ ସଂରଚନା: କୋଲେଷ୍ଟ୍ରଲ୍‌ (ଉପରୁ ପ୍ରଥମ), ଓଲେଇକ୍ ଏସିଡ୍ (ଉପରୁ ଦ୍ୱିତୀୟ), ଓଲିଏଟ୍, ଷ୍ଟିଅରେଟ୍ ଓ ପାଲ୍‌ମିଟେଟ୍ ଚେନ୍ ଏକ ଗ୍ଲିସେରୋଲ୍ ବ୍ୟାକ୍‌ବୋନ୍ ସ‌ହ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇ ତିଆରି ହୋଇଥିବା ଏକ ଟ୍ରାଇଗ୍ଲିସେରାଇଡ୍ (ଉପରୁ ତୃତୀୟ) ଏବଂ ଫସ୍‌ଫଟିଡାଇକୋଲିନ୍ (ଉପରୁ ଚତୁର୍ଥ), ଯାହାକି ଏକ ଜଣାଶୁଣା ଫସ୍‌ଫୋଲିପିଡ୍ ।

ଶ୍ରେଣୀବିଭାଗ

ସ୍ନେହସାରକୁ ମୁଖ୍ୟତଃ ୩ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ । ଯଥା:

• ସରଳ ସ୍ନେହସାର (Simple Lipid)
• ଯୌଗିକ ସ୍ନେହସାର (Complex Lipid)
• ଉତ୍ପାଦିତ ସ୍ନେହସାର (Derived Lipid)

ସରଳ ସ୍ନେହସାର (Simple Lipid)

ଏହା ଜୀବ ଶରୀରରେ ଥିବା ସାଧାରଣ ଶ୍ରେଣୀର ସ୍ନେହସାର । ଏହା ମେଦାମ୍ଳ (Fatty acid), ଇଷ୍ଟର (Ester), ଗ୍ଲିସେରଲ୍ (Glycerol)ର ସମିଶ୍ରଣରୁ ତିଆରି । ଗ୍ଲିସେରଲ୍ ସ‌ହିତ ସଂଯୁକ୍ତ ସ୍ନେହାମ୍ଳ ସଂଖ୍ୟା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରି ଇଷ୍ଟରଗୁଡ଼ିକୁ ଏକ‌କ (mono-), ଦ୍ୱି (di-) କିମ୍ବା ତ୍ରି (tri-) ଗ୍ଲିସେରାଲ୍‌ଡିହାଇଡ୍ ରୂପେ ନାମିତ କରାଯାଇଥାଏ । ଶ୍ୱେତସାରରୁ ଯେତେ ପରିମାଣର ଶକ୍ତି ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ, ସମ‌ପରିମାଣର ସରଳ ସ୍ନେହସାରରୁ ତା'ଠାରୁ ଯଥେଷ୍ଟ ଅଧିକ ଶକ୍ତି ମିଳିଥାଏ ।

ଯୌଗିକ ସ୍ନେହସାର (Complex Lipid)

ଫସ୍‌ଫୋଲିପିଡ୍‌ର ସଂରଚନା ।

ଏପ୍ରକାର ସ୍ନେହସାରରେ ମେଦାମ୍ଳ (Fatty acid) ଗ୍ଲିସେରଲ୍ (Glycerol) ବ୍ୟତୀତ ଫସ୍‌ଫରସ୍, ଯବକ୍ଷାରଜାନ ଓ ଗନ୍ଧକ କିମ୍ବା ପୁଷ୍ଟସାର ଭଳି ଅଣୁ ସଂଯୋଜିତ ହୋଇ ରହିଥାଏ । ଫସ୍‌ଫୋଲିପିଡ୍ (Phospholipid) ସବୁଠାରୁ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଜୈବିକ ଯୌଗିକ ସ୍ନେହସାର । କାରଣ ଏହା ପ୍ରାଣୀ ଓ ଉଦ୍ଭିଦ ଶରୀରରେ ଥିବା କୋଷିକା ଆବରଣର ଅଂଶବିଶେଷ । ଗୋଟିଏ ବା ଦୁଇଟି ମେଦାମ୍ଳ ଫସ୍‌ଫେଟ୍ ବର୍ଗ ସ‌ହ ସଂଯୋଜିତ ହୋଇ ଫସ୍‌ଫୋଲିପିଡ୍ ଅଣୁ ତିଆରି ହୋଇଥାଏ । ଏହିଭଳି ପଦାର୍ଥ ସ‌ହ କୋଲିନ୍ (Cholin)ର ସଂଯୋଗରୁ ଲେସିଥିନ୍ (Lecithin) ନାମକ ଯୌଗିକ ସ୍ନେହସାର ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇଥାଏ ।

ଉତ୍ପାଦିତ ସ୍ନେହସାର (Derived Lipid)

ଏହା ସ୍ନେହସାରର ଜଳ ଅପଘଟନ (Hydrolysis)ଦ୍ୱାରା ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇଥାଏ । ଷ୍ଟିର‌ଏଡ୍ (Steroid), କ୍ୟାରୋଟିନଏଡ୍ (Carotenoid) ଓ ଅତ୍ୟାବଶ୍ୟକୀୟ ତୈଳ (Essential oil) ପ୍ରଭୃତି ଏହି ବର୍ଗର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ।

ଷ୍ଟିର‌ଏଡ୍ ଅଣୁରେ ଅଙ୍ଗାରକ ଅଣୁଗୁଡ଼ିକ ଚକ୍ରାକାର (Ring)ରେ ସଜ୍ଜିତ ହୋଇ ପରସ୍ପର ସ‌ହ ସଂଲଗ୍ନ ହୋଇ ରହିଥାନ୍ତି । ଏଥିରେ ଏହିପରି ୪ଟି ସଂରଚନା ଥାଏ । ଏଥିମଧ୍ୟରୁ ୩ଟି ୬-ଅଙ୍ଗାରକ ଅଣୁ ବିଶିଷ୍ଟ ଓ ଚତୁର୍ଥଟି ୫-ଅଙ୍ଗାରକ ଅଣୁ ବିଶିଷ୍ଟ ଅଣୁ ଅଟେ । ଏହି ଚକ୍ରମାନ‌ଙ୍କ ସ‌ହ ସଂଯୋଜିତ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଅଣୁର ପ୍ରକାର ଭେଦରୁ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ଷ୍ଟିର‌ଏଡ୍ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇଥାଏ । ଜୈବିକ ଷ୍ଟିର‌ଏଡ୍ ଅଣୁ ମଧ୍ୟରେ କୋଲେଷ୍ଟ୍ରଲ୍‌ (Cholesterol) ଓ ପିତ୍ତଲବଣ (Bile salt) ପ୍ରଧାନ । ଏହି ଶ୍ରେଣୀ ଅନ୍ତର୍ଗତ ପୁରୁଷ ଓ ସ୍ତ୍ରୀମାନ‌ଙ୍କ ଶରୀରରୁ ନିର୍ଗତ ଲିଙ୍ଗୀୟ ହର୍‌ମୋନ୍ ଓ ଅଧିବୃକ‌କ୍ (Adrenal) ଗ୍ରନ୍ଥିରୁ କ୍ଷରିତ ହର୍‌ମୋନ୍ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ । କୋଲେଷ୍ଟ୍ରଲ୍‌ ପ୍ରାଣୀମାନ‌ଙ୍କ ଶରୀରରେ ଅଧିକ ପରିମାଣରେ ଥାଏ ଏବଂ ଏହାର ପରିମାଣ ରକ୍ତରେ ଅଧିକ ହେଲେ ଏହା ଧମନୀ ଓ ଶିରାରେ ଜମାହୋଇ ସେମାନ‌ଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ପଥକୁ ସଙ୍କୁଚିତ କରିଦିଏ । ଫଳରେ ରକ୍ତ ସଞ୍ଚାଳନରେ ବାଧା ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ । ଏହା ବ୍ୟତୀତ କୋଲେଷ୍ଟ୍ରଲ୍‌‌ରୁ ପ୍ରୋଜେଷ୍ଟିରନ୍, ଟେଷ୍ଟୋଷ୍ଟିରନ୍, ଏଷ୍ଟ୍ରୋଡିୟଲ୍ ଓ କର୍ଟିସଲ୍ ଭଳି ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ହର୍‌ମୋନ୍ ତିଆରି ହୋଇଥାଏ ।

ମହମ (Wax) ମଧ୍ୟ ଏକ ପ୍ରକାର ଉତ୍ପାଦିତ ସ୍ନେହସାର । ଉଦ୍ଭିଦ ଶରୀରରେ ଅଧିତ୍ୱଚିୟ କୋଷିକା (Epidermal cell)ଦ୍ୱାରା ମହମ ସଂଶ୍ଳେଷିତ ହୋଇଥାଏ । ଉଦ୍ଭିଦର ଭିର୍ଭାଗରେ ଏହା ଏକ ଆବରଣ ସୃଷ୍ଟି କରେ, ଯାହାଦ୍ୱାରା ଉଦ୍ଭିଦ ଶରୀରକୁ ଉତ୍ସ୍ୱେଦନ (Transpiration) ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ନିଷ୍କାସିତ ଜଳର ପରିମାଣ କମିଯାଇଥାଏ ।

କାର୍ଯ୍ୟ

• ଏହା ଉଭୟ ଉଦ୍ଭିଦ ଓ ପ୍ରାଣୀ ଶରୀରରେ ସଞ୍ଚିତ ହୋଇ ରହିଥାଏ । ଜଡ଼ା, ରାଶି, ଚିନାବାଦାମ ପ୍ରଭୃତି ତୈଳବୀଜରେ ଏହା ସଂଗୃହୀତ ହୋଇରହେ । ଏଥିରୁ ସ‌ହଜରେ ତୈଳ ବାହାର କରାଯାଇ ଖାଦ୍ୟ ପ୍ରସ୍ତୁତି ତ‌ଥା ଅନ୍ୟାନ୍ୟ କାର୍ଯ୍ୟରେ ବ୍ୟବ‌ହାର କରାଯାଇଥାଏ ।
• ଶରୀରରେ ହେଉଥିବା ବିଭିନ୍ନ କ୍ରିୟା ପାଇଁ ତ‌ଥା ମାଂସପେଶୀଗୁଡ଼ିକୁ ଏହା ଶକ୍ତି ଯୋଗାଇଥାଏ । ମେଦ (Fat)ରେ ଗ୍ରାମ୍ ପିଛା ୯ କ୍ୟାଲୋରୀ ଶକ୍ତି ରହିଥାଏ । ପ୍ରତିଦିନ ବିଭିନ୍ନ କ୍ରିୟା ପାଇଁ ଶରୀରରେ ଆବଶ୍ୟକ ହେଉଥିବା ଶକ୍ତିର ଅର୍ଦ୍ଧେକ ଭାଗ ସ୍ନେହସାରରୁ ହିଁ ମିଳିଥାଏ । ଆବଶ୍ୟକତାଠାରୁ ଅଧିକ କ୍ୟାଲୋରୀ ସେବନ କଲେ, ଏହି ଅତିରିକ୍ତ ଶକ୍ତି ସ୍ନେହସାର ରୂପେ ଆଡିପୋଜ୍ କୋଷ (Adipose cell)ରେ ସଞ୍ଚିତ ହୋଇରୁହେ । ଆବଶ୍ୟକତା ସ୍ଥଳେ ପ୍ରାଣୀ ଶରୀର ଏହି ଗଚ୍ଛିତ ସ୍ନେହସାରରୁ ଶକ୍ତି ଉତ୍ପନ୍ନ କରି ବ୍ୟବ‌ହାର କରିଥାଏ ।
• ଏହା ଶରୀରକୁ ସୁରକ୍ଷା ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ । ଚର୍ମର ଠିକ୍ ତଳକୁ ମେଦ (Fat)ର ଏକ ଆସ୍ତରଣ ରହିଥାଏ, ଯାହା ଶରୀରର ତାପମାତ୍ରାକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରି ରଖେ । ବୃକ‌କ୍‌ର ଉପରିଭାଗରେ ମଧ୍ୟ ମେଦର ଏକ ଆସ୍ତରଣ ରହିଥାଏ । ଏହା ବୃକ‌କ୍‌କୁ ଆଘାତରୁ ରକ୍ଷା କରିଥାଏ ।
• ଏହା ଖାଦ୍ୟ ପାଚନ (Digestion) ଓ ଅବଶୋଷଣ (Absorption)ରେ ମଧ୍ୟ ସାହାଯ୍ୟ କରେ । ଯକୃତରେ ପିତ୍ତଲବଣ (Bile salt) ସ୍ନେହସାରରୁ ହିଁ ତିଆରି ହୋଇଥାଏ । ଏହି ପିତ୍ତଲବଣ ଖାଦ୍ୟନଳୀର ନିମ୍ନଭାଗ ବା ଅନ୍ତ୍ର (Intestine)ରେ ମେଦ ସ‌ହ ଜଳର ମିଶ୍ରଣରେ ଏବଂ ତଦ୍ଦ୍ୱାରା ଖାଦ୍ୟର ଅପଘଟନ ତ‌ଥା ଖାଦ୍ୟସାରଗୁଡ଼ିକର ଅବଶୋଷଣରେ ସ‌ହାୟକ ହୋଇଥାଏ । ଏହାପରେ ମେଦରେ ଦ୍ରବଣୀୟ ଜୀବସାରଗୁଡ଼ିକ, ଯଥା ଜୀବସାର ଏ, ଜୀବସାର ଡି, ଜୀବସାର ଇ ଓ ଜୀବସାର କେ, ସ୍ନେହସାରଦ୍ୱାରା ଅନ୍ତ୍ରରୁ ରକ୍ତ ସାହାଯ୍ୟରେ ଶରୀରର ବିଭିନ୍ନ ଅଂଶକୁ ଯାଇଥାଏ । ଏହି ଜୀବସାରଗୁଡ଼ିକ ଦୃଷ୍ଟି, ଚର୍ମ, ହାଡ଼, ଦାନ୍ତ ଓ ରକ୍ତକୁ ସୁସ୍ଥ ରଖିବାରେ ସ‌ହାୟକ ହୋଇଥାଏ ।
• ଫସ୍‌ଫୋଲିପିଡ୍ ଉଭୟ ଉଦ୍ଭିଦ ଓ ପ୍ରାଣୀ କୋଷିକା ଆବରଣର ଅଂଶବିଶଷ ଅଟେ ।
• ମହମକୁ ବ୍ୟବ‌ହାର କରି ଜଳ ଅବରୋଧକାରୀ ବସ୍ତୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ ।
• ହର୍‌ମୋନ୍‌ର ଗଠନରେ ଷ୍ଟିର‌ଏଡ୍ ମୁଖ୍ୟ ଉପାଦାନ ଅଟେ ।
• କୋଲେଷ୍ଟ୍ରଲ୍‌ ଜୀବସାର ଘ ବା ଭିଟାମିନ୍ D ପ୍ରସ୍ତୁତିରେ ସ‌ହାୟକ ହୋଇଥାଏ ।

ସ୍ନେହସାରଯୁକ୍ତ ଖାଦ୍ୟ

ନିମ୍ନଲିଖିତ ଖାଦ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ ସ୍ନେହସାର ପ୍ରଚୁର ପରିମାଣରେ ଥାଏ:

କାଜୁ

ଅଣ୍ଡା କେଶର

• ନଡ଼ିଆ
• ବାଦାମ
• କାଜୁ
• ପେସ୍ତାବାଦାମ
• ତେଲ
• ମାଛ
• ମାଂସ
• ଲହୁଣୀ
• ଘିଅ
• ଅଣ୍ଡା କେଶର

ସ୍ନେହସାରଜନିତ ରୋଗ

ସ୍ନେହସାର ଅଭାବରେ ହେଉଥିବା ରୋଗ

ନିମ୍ନଲିଖିତ ରୋଗ‌ଗୁଡ଼ିକ ସ୍ନେହସାର ଅଭାବରେ ହୋଇଥାଏ:

• ଯକୃତ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ବା ହେପାଟିକ୍ ରୋଗ (Hepatic diseases)
• ଏସିଡ୍ ଲାଇପେଜ୍ ରୋଗ
• ହୃଦ୍‌ରୋଗ
• କର୍କଟ
• ଗର୍ଭାବସ୍ଥାରେ ନିମ୍ନ ରକ୍ତଚାପ
• ଗର୍ଭାବସ୍ଥାରେ ଭ୍ରୁଣର ବିକାଶରେ ବାଧା
• ମାନସିକ ବିକୃତି
• ସ୍ନାୟବିକ ରୋଗ
• ଦୁର୍ବଳତା
• ଯାଦୁ ବା ଏକ୍‌ଜିମା
• ଆଣ୍ଠୁଗଣ୍ଠି ଦରଜ
• ଗୋଡ଼ ଫଟା

ସ୍ନେହସାର ଆଧିକ୍ୟରେ ହେଉଥିବା ରୋଗ

ପ୍ଲୀହାରେ ଥିବା ନିଏମାନ୍-ପିକ୍‌ରେ ଆକ୍ରାନ୍ତ କୋଷ ।

ମୋର୍‌ବସ୍ ଫ୍ୟାବ୍ରି ରୋଗରେ ଆକ୍ରାନ୍ତ ଚର୍ମ ।

ନିମ୍ନଲିଖିତ ରୋଗ‌ଗୁଡ଼ିକ ସ୍ନେହସାର ଆଧିକ୍ୟରେ ହୋଇଥାଏ:

• ଗଚର୍ ରୋଗ (Gaucher disease)
• ନିଏମାନ୍-ପିକ୍ ରୋଗ (Niemann-Pick disease)
• ଫ୍ୟାବ୍ରି ରୋଗ (Fabry disease)
• ଫାର୍ବର୍‌ସ୍ ରୋଗ (Farber’s disease)
• କ୍ରେବ୍ ରୋଗ (Krabbe disease)
• ମେଟାକ୍ରୋମାଟିକ୍ ଲିଉକୋଡାଇଷ୍ଟ୍ରୋଫି (Metachromatic leukodystrophy)
• ଓଲ୍‌ମ୍ୟାନ୍‌ସ୍ ରୋଗ (Wolman’s disease)