କାଲିଞ୍ଜର ଦୁର୍ଗ
"" କାଲିଞ୍ଜର ଦୁର୍ଗ "", ଭାରତୀୟ ରାଜ୍ୟ ଉତ୍ତରପ୍ରଦେଶର ବାନ୍ଦା ଜିଲ୍ଲାରେ ଅବସ୍ଥିତ । ବୁନ୍ଦେଲଖଣ୍ଡ ଅଞ୍ଚଳର ବିନ୍ଧ୍ୟ ପର୍ବତରେ ଅବସ୍ଥିତ ଏହି ଦୁର୍ଗ ବିଶ୍ୱ ଐତିହ୍ୟ ସ୍ଥଳ ଖଜୁରାହୋଠାରୁ ୧୭.୭ କିଲୋମିଟର ଦୂରରେ ଅବସ୍ଥିତ । ଏହା ଭାରତର ବୃହତ୍ତମ ଏବଂ ଅପୂରଣୀୟ ଦୁର୍ଗ ମଧ୍ୟରେ ଗଣାଯାଇଛି । ଏହି ଦୁର୍ଗରେ ଅନେକ ପ୍ରାଚୀନ [ମନ୍ଦିର] ଅଛି । ଏହି ମନ୍ଦିରଗୁଡିକ ମଧ୍ୟରୁ ଅନେକ ତୃତୀୟରୁ ପଞ୍ଚମ ଶତାବ୍ଦୀର ଗୁପ୍ତ ସମୟର ଅଟେ । ଏଠାରେ ଥିବା ଶିବ ମନ୍ଦିର ବିଷୟରେ ବିଶ୍ୱାସ କରାଯାଏ ଯେ ସାଗର-ମନ୍ଥାନରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ କାଲ୍କୁଟା ବିଷ ପିଇବା ପରେ ଏଠାରେ ପ୍ରଭୁ [ଶିବ] ତାଙ୍କ ନିଆଁକୁ ତପସ୍ୟାଦ୍ୱାରା ଶାନ୍ତ କରିଥିଲେ । କାର୍ତ୍ତିକ ପୋର୍ଣିମା ଅବସରରେ କାର୍ତ୍ତିକ ମେଳା ଏକ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ସାଂସ୍କୃତିକ ପର୍ବ ।
ପ୍ରାଚୀନ କାଳରେ, ଏହି ଦୁର୍ଗଟି ଜେଜାକଭୂକ୍ତି (ଜୟଶକ୍ତି ଚାନ୍ଦେଲ ସାମ୍ରାଜ୍ୟ ଅଧୀନରେ ଥିଲା । ପରେ ଏହା ଦଶମ (ଦଶମ) ଶତାବ୍ଦୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଏବଂ ରେୱା ସୋଲାନ୍କିସ୍ ଅଧୀନରେ ରାଜପୁତଙ୍କ ଅଧୀନରେ ରହିଲା । ଏହି ରାଜାମାନଙ୍କ ଶାସନ କାଳରେ, ମହମୁଦ ଗଜନାଭି, କୁତବୁଦ୍ଦିନ ଆଇବାକ୍, ଶେର୍ ଶାହା ସୁରି ଏବଂ ହ୍ୟୁମାନୁ ଇତ୍ୟାଦି ଆକ୍ରମଣ କରିଥିଲେ, କିନ୍ତୁ ଏହାକୁ ଜୟ କରିବାରେ ବିଫଳ ହୋଇଥିଲେ । କାଲିଞ୍ଜର ବିଜୟ ଅଭିଯାନରେ ଶେର ଶାହା ତୋପ ଗୁଳିରେ ମୃତ୍ୟୁ ବରଣ କରିଥିଲେ । ମୋଗଲ ରାଜତ୍ୱ ସମୟରେ ସମ୍ରାଟ ଆକବର ଏହାକୁ ଗ୍ରହଣ କଲେ । ଏହା ପରେ, ଯେତେବେଳେ ଛତ୍ରସାଲ ବୁନ୍ଦେଲା ବୁନ୍ଦେଲଖଣ୍ଡକୁ ମୋଗଲମାନଙ୍କଠାରୁ ମୁକ୍ତ କଲେ, ସେତେବେଳେ ଏହି ଦୁର୍ଗ ବୁନ୍ଦେଲା ଅଧୀନକୁ ଆସିଲା ଏବଂ [ଛତ୍ରସାଲ ବୁନ୍ଦେଲା] ଏହାକୁ ଅଧିକାର କଲେ । ପରେ ଏହା ବ୍ରିଟିଶମାନଙ୍କ ଅଧୀନରେ ଆସିଲା । ଭାରତର ସ୍ୱାଧୀନତା ପରେ ଏହାକୁ ଏକ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଐତିହାସିକ ଐତିହ୍ୟ ଭାବରେ ଚିହ୍ନଟ କରାଯାଇଛି । ବର୍ତ୍ତମାନ, ଏହି ଦୁର୍ଗ ଭାରତର ପ୍ରତ୍ନତାତ୍ତ୍ୱିକ ବିଭାଗର ସର୍ବେକ୍ଷଣ ଅଧୀନରେ ଅଛି ।
ଭୌଗଳିକ ସ୍ଥିତି
ସମ୍ପାଦନାଯେଉଁ ପର୍ବତ ଉପରେ କାଲିଞ୍ଜର ଦୁର୍ଗ ନିର୍ମିତ ହୋଇଛି ତାହା ଦକ୍ଷିଣ ପୂର୍ବ ବିନ୍ଧ୍ୟାଞ୍ଚଳ ପର୍ବତ ରେଞ୍ଜର ଏକ ଅଂଶ । ସମୁଦ୍ର ପତ୍ତନଠାରୁ ୧୨୦୩ ଫୁଟ (୩୬୭ ମିଟର) ଉଚ୍ଚତାରେ ଏହା ସମୁଦାୟ ୨୧,୩୩୬ ବର୍ଗ ମିଟର ଉପରେ ନିର୍ମିତ ।[୧] ପର୍ବତର ଏହି ଅଂଶ ୧୫୫୦ ମିଟର ଚଉଡା ଏବଂ ୬-୮ କିଲୋମିଟର ଉପରେ ବ୍ୟାପିଛି । ଏହାର ପୂର୍ବ ପାର୍ଶ୍ୱରେ "କାଲିଞ୍ଜରି ପାହାଡ" ଅଛି ଯାହା ଆକାରରେ ଛୋଟ କିନ୍ତୁ ଉଚ୍ଚତା ସହିତ ସମାନ ।
କାଲିଞ୍ଜର ଦୁର୍ଗର ଉଚ୍ଚତା ପ୍ରାୟ ୬୦ ମିଟର । ଏହା ମାୟା ପର୍ବତ, ଫତେହଗଞ୍ଜ ପର୍ବତ, ପାଥର୍ କଛାର ପର୍ବତ, ରସିନ୍ ପର୍ବତ, ବୃହସ୍ପତି କୁଣ୍ଡ ପର୍ବତ ଇତ୍ୟାଦି "ବିନ୍ଧ୍ୟାଞ୍ଚଳ ପର୍ବତ"ର ଅନ୍ୟ ପର୍ବତ ମଧ୍ୟରେ ଅବସ୍ଥିତ । ଏହି ପର୍ବତଗୁଡ଼ିକ ବଡ଼ ବଡ଼ ପଥରରେ ଆଚ୍ଛାଦିତ ।
ଏଠାରେ ଗ୍ରୀଷ୍ମ ଋତୁରେ ପ୍ରବଳ ଉତ୍ତାପ ଅଛି ଏବଂ ଲୋ ଚାଲିଥାଏ । ଶୀତ ସମୟ ସକାଳେ ୨-୩ ଘଣ୍ଟା ସୂର୍ଯ୍ୟୋଦୟ ପୂର୍ବରୁ ଏବଂ ସୂର୍ଯ୍ୟାସ୍ତ ପରେ ଅଧିକ ଶୀତ ଥାଏ । ଡିସେମ୍ବର ଏବଂ ଜାନୁଆରୀ ମାସ ଏଠାରେ ସବୁଠାରୁ ଶୀତଳ । ଅଗଷ୍ଟ ଏବଂ [ସେପ୍ଟେମ୍ବର] ମାସଗୁଡ଼ିକ ବର୍ଷା ଋତୁ ଅଟେ ଏହା ମୌସୁମୀରୁ ଭଲ ବୃଷ୍ଟିପାତ କରିଥାଏ ।
ଏଠାରେ ମୁଖ୍ୟ ନଦୀ ହେଉଛି ବାଗୈ, ଯାହା ବର୍ଷା ଋତୁରେ ପ୍ରବାହିତ ହୁଏ । ଏହା ପର୍ବତଠାରୁ ପ୍ରାୟ ୧ ମାଇଲ ଦୂରରେ ଅବସ୍ଥିତ । ଏହା ପନ୍ନା ଜିଲ୍ଲାର କୌହାରୀ ନିକଟ ବୃହସ୍ପତି କୁଣ୍ଡରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇ ଦକ୍ଷିଣ-ପଶ୍ଚିମ ଦିଗରୁ ଉତ୍ତର-ପୂର୍ବ ଦିଗକୁ ପ୍ରବାହିତ କାମାସିନରେ ଯମୁନା ନଦୀରେ ଯୋଗ ହୋଇଥାଏ । ଏଥିରେ ମିଳିଥିବା ଅନ୍ୟ ଏକ ଛୋଟ ନଦୀ ହେଉଛି ବାଳଗଙ୍ଗା ।[୨][୩]
ଇତିହାସ
ସମ୍ପାଦନା
ପ୍ରାଚୀନ ପୌରାଣିକ ଗ୍ରନ୍ଥରେ କାଲିଞ୍ଜର (କାଲଞ୍ଜର) ଶବ୍ଦ ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇଛି, କିନ୍ତୁ ଏହି ଦୁର୍ଗର ପ୍ରକୃତ ଉତ୍ସ ଏପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଜଣା ପଡିନାହିଁ । କିମ୍ବଦନ୍ତୀ ଅନୁଯାୟୀ ଏହା ଚାନ୍ଦେଲ ରାଜବଂଶର ପ୍ରତିଷ୍ଠାତା ଚନ୍ଦ୍ର ଭର୍ମାଙ୍କଦ୍ୱାରା ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହୋଇଥିଲା, ଯଦିଓ କେତେକ ଐତିହାସିକ ବିଶ୍ବାସ କରନ୍ତି ଯେ ଏହା ଦ୍ୱିତୀୟ ଶତାବ୍ଦୀ - ଚତୁର୍ଥ ଶତାବ୍ଦୀ ମଧ୍ୟରେ ତିଆରି ହୋଇଥିଲା । ଏହା ମଧ୍ୟ ବିଶ୍ୱାସ କରାଯାଏ ଯେ ଏହାର କିଛି ଫାଟକ ଔରଙ୍ଗଜେବଙ୍କଦ୍ୱାରା ନିର୍ମିତ ।
ପାରସ୍ୟ ଐତିହାସିକଙ୍କ ଅନୁଯାୟୀ ୧୬ଶ ଶତାବ୍ଦୀ "ଫିରିଷ୍ତା", କାଲିଞ୍ଜର ନାମକ ଏହି ସହର କେଦାର ନାମକ ଜଣେ ରାଜାଙ୍କଦ୍ୱାରା ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହୋଇଥିଲା [୭ମ ଶତାବ୍ଦୀ]ରେ କିନ୍ତୁ ଏହି ଦୁର୍ଗ ଚାନ୍ଦେଲ ଶାସନରୁ ପ୍ରକାଶ ପାଇଲା । ଚାନ୍ଦେଲା ସମୟର କାହାଣୀ ଅନୁଯାୟୀ ଏହି ଦୁର୍ଗଟି ଚାନ୍ଦେଲା ରାଜାଙ୍କଦ୍ୱାରା ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିଲା ।[୪]
ଚାନ୍ଦେଲା ଶାସକମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା " କାଲିଞ୍ଜରାଧିପତି "(" କାଲିଞ୍ଜରର ରାଜା ") ଆଖ୍ୟା ବ୍ୟବହାର ଏହି ଦୁର୍ଗକୁ ଦିଆଯାଇଥିବା ଗୁରୁତ୍ୱକୁ ଦର୍ଶାଏ ।[୫]
ଏହି ଦୁର୍ଗର ଐତିହାସିକ ପୃଷ୍ଠଭୂମି ଅନେକ ଯୁଦ୍ଧ ଏବଂ ଆକ୍ରମଣରେ ପରିପୂର୍ଣ୍ଣ । ଏହି ଦୁର୍ଗ ଉପରେ ଆଧିପତ୍ୟ ହାସଲ କରିବାକୁ ହିନ୍ଦୁ ରାଜା ଏବଂ ବିଭିନ୍ନ ରାଜବଂଶର ମୁସଲମାନ ଶାସକମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ବଡ଼ ଆକ୍ରମଣ ହୋଇଛି ଏବଂ ଏହି କାରଣରୁ ଏହି ଦୁର୍ଗ ଗୋଟିଏ ଶାସକରୁ ଅନ୍ୟ ଶାସକକୁ ସ୍ଥାନାନ୍ତରିତ ହୋଇଛି । କିନ୍ତୁ କେବଳ ଚାନ୍ଦେଲା ଶାସକମାନଙ୍କ ବ୍ୟତୀତ,[୬]: 22–23 କୌଣସି ରାଜା ଏହା ଉପରେ ଅଧିକ ସମୟ ଶାସନ କରିପାରି ନାହାଁନ୍ତି ।
ପ୍ରାଚୀନ ଭାରତ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ଭ୍ରମଣରେ “ବୌଦ୍ଧ ସାହିତ୍ୟ”ରେ ମଧ୍ୟ କାଲିଞ୍ଜର ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇଛି । ଗୌତମ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ (ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବ ୫୬୩-୪୮୦) ସମୟରେ ଏହା ଚେଡି ରାଜବଂଶଦ୍ୱାରା ଶାସିତ । ଏହା ପରେ, ଏହା ମୌର୍ଯ୍ୟ ସାମ୍ରାଜ୍ୟ ଅଧୀନରେ ଆସି ବିନ୍ଦୁ-ଅଟଭି ଭାବରେ ପରିଚିତ ହେଲା ।[୭]
ଏହା ପରେ, ସୁଙ୍ଗ ରାଜବଂଶ ଏବଂ ପାଣ୍ଡୁ ରାଜବଂଶ କିଛି ବର୍ଷ ଶାସନ କଲେ । ଏହା ପରେ ଏହା ମଧ୍ୟ ବର୍ଦ୍ଧନ ସାମ୍ରାଜ୍ୟ ଅଧୀନରେ ରହିଲା । ଗୁଜରର ପ୍ରତିହାରଙ୍କ ଅଧୀନରେ ଏହା ଆସିଲା ଏବଂ ନାଗଭଟ୍ଟ II ସମୟ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ରହିଲା । ଚାନ୍ଦେଲା ଶାସକମାନେ ସେମାନଙ୍କର ମଣ୍ଡଳ ରାଜା ଥିଲେ । ସେହି ସମୟର ପ୍ରାୟ ପ୍ରତ୍ୟେକ ପୁସ୍ତକ କିମ୍ବା ଲେଖାରେ କାଲିଞ୍ଜର ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇଛି ।[୮]क
୨୪୯ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ଏହା ହୈହୟ ବଂଶ କୃଷ୍ଣରାଜଙ୍କଦ୍ୱାରା ଶାସିତ ହୋଇଥିଲା । ଚତୁର୍ଥ ଶତାବ୍ଦୀରେ ନାଗଙ୍କ ନିୟମ ଏଠାରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହୋଇଥିଲା, ଯିଏ ନୀଲକାନ୍ତ ମହାଦେବଙ୍କ ମନ୍ଦିର ନିର୍ମାଣ କରିଥିଲେ । ଏହା ପରେ, ଗୁପ୍ତ ରାଜବଂଶ ନିୟମ ଏଠାରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହେଲା ।[୯]
ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ଏହା ଜେଜାକଭୂକ୍ତି (ଜୟଶକ୍ତି ଚାନ୍ଦେଲ) ସାମ୍ରାଜ୍ୟ ଅଧୀନରେ ଥିଲା । ଏହା ଏଠାରେ ଚାନ୍ଦେଲ ଶାସକମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ସପ୍ତମରୁ ପଞ୍ଚଦଶ ଶତାବ୍ଦୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଶାସିତ ହୋଇଥିଲା । ଚାନ୍ଦେଲ ରାଜାମାନଙ୍କ ଶାସନ କାଳରେ, ମହମୁଦ ଗଜନାଭି, କୁଟବୁଦ୍ଦିନ ଆଇବାକ, ଶେର ଶାହ ସୁରି ଏବଂ ହ୍ୟୁମାନୁଦ୍ୱାରା କାଲିଞ୍ଜର ଆକ୍ରମଣ କରିଥିଲେ କିନ୍ତୁ ସେମାନେ ଏହି ଦୁର୍ଗ ଜିତିବାରେ ବିଫଳ ହୋଇଥିଲେ ।[୧୦][୧୧]
୧୦୨୩ ମସିହାରେ ମହମୁଦ ଗଜନାଭି କାଲିଞ୍ଜର ଉପରେ ଆକ୍ରମଣ କରି ଏଠାରେ ଥିବା ସମ୍ପତ୍ତି ଲୁଟି ନେଇଥିଲେ,[୧୨][୧୩] କିନ୍ତୁ ସେ ଦୁର୍ଗର ଅଧିକାର ପାଇପାରିଲେ ନାହିଁ ।
ମୋଗଲ ଆକ୍ରମଣକାରୀ ବାବର ଇତିହାସର ଏକମାତ୍ର କମାଣ୍ଡର ରହିଆସିଥିଲେ, ଯିଏ କି ୧୫୨୬ ମସିହାରେ ମୱାଟପାଟୀରୁ ଫେରି ରାଜା ହାସନ ଖାନ ଦୁର୍ଗ ହାସଲ କରିଥିଲେ କିନ୍ତୁ ସେ ଏହାକୁ ରଖିପାରି ନଥିଲେ । ଶେର ଶାହା ସୁରୀ ଜଣେ ମହାନ ଯୋଦ୍ଧା ଥିଲେ, କିନ୍ତୁ ସେ ମଧ୍ୟ ଏହି ଦୁର୍ଗର ଅଧିକାର ପାଇପାରିଲେ ନାହିଁ । ଏହି ଦୁର୍ଗର ଅଧିକାର ପାଇଁ ଚାନ୍ଦେଲଙ୍କ ସହ ଯୁଦ୍ଧ କରୁଥିବାବେଳେ ୨୨ ମଇ ୧୫୪୫, ଉକା ନାମକ ଏକ ଅସ୍ତ୍ରଶସ୍ତ୍ର (ତୋପ)ରୁ ଗୁଳି ଚଳାଇ ଦୁର୍ଗ ସହିତ ମୁହାଁମୁହିଁ ହୋଇ ସୁରି ଉପରେ ପଡ଼ିଯାଇଥିଲା ,[୯] ସେ ମୃତ୍ୟୁବରଣ କରିଥିଲେ ।[୧୪] [୧୫][୧୬][୧୭][୧୮] ୧୫୬୯ ମସିହାରେ ଆକବର ଏହି ଦୁର୍ଗ ଜିତି ଏହାକୁ ବିରବଲଙ୍କୁ ହସ୍ତାନ୍ତର କଲେ । ଏହି ଦୁର୍ଗକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିବା ପାଇଁ ବାବୁର ଏବଂ ଆକବର ଇତ୍ୟାଦିଦ୍ୱାରା କରାଯାଇଥିବା ପ୍ରୟାସର ସବିଶେଷ ବିବରଣୀ ବାବୁର୍ନାମା, ଆଇନ୍ ଆକବରୀ ଇତ୍ୟାଦିରେ ମିଳିଥାଏ ।[୧୯] ବିରବଲ "" ଏହି ଦୁର୍ଗ ପରେ ବୁଣ୍ଡେଲ ରାଜା ଛତ୍ରସାଲ କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷ ହେଲେ ।[୮] [୨୦]
ଏହା ପରେ ପନ୍ନା, ହାର୍ଦ୍ଦିକ ଶାହାର ଶାସକ ଏହାକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କଲେ । ଏହି ଦୁର୍ଗ 1712 ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ବ୍ରିଟିଶ ନିୟନ୍ତ୍ରଣରେ ଆସିଥିଲା ।[୧୧] ବ୍ରିଟିଶ ଅମଲାତନ୍ତ୍ର ଏହି ଦୁର୍ଗର ଅନେକ ଅଂଶକୁ ନଷ୍ଟ କରି ଦେଇଥିଲେ। ଦୁର୍ଗର କ୍ଷୟକ୍ଷତିର ଲକ୍ଷଣ ଏହାର କାନ୍ଥ ଏବଂ ଭିତରର ଖୋଲା ପ୍ରାଙ୍ଗଣରେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ୧୮୫୭ର ପ୍ରଥମ ଭାରତୀୟ ସ୍ବାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମ ସମୟରେ, ଏହାର ବ୍ରିଟିଶ କଣ୍ଟିଜେଣ୍ଟର ଅଧିକାର ଥିଲା । ଭାରତର ସ୍ବାଧୀନତା ହାସଲ କରିବା ସହିତ ଏହି ଦୁର୍ଗ ଭାରତ ସରକାରଙ୍କ ଅଧୀନରେ ଆସିଥିଲା ।
ଆଧାର
ସମ୍ପାଦନା- ↑ जागरण यात्रा, दैनिक जागरण. "कालजयी कालिंजर". Retrieved २६ जुलाई २०१८.
{{cite web}}: Check date values in:|access-date=(help); Cite has empty unknown parameter:|dead-url=(help) - ↑ सिंह, दीवान प्रतिपाल, पूर्वो०, पृ.१६
- ↑ ଆଧାର ଭୁଲ: ଅଚଳ
<ref>ଚିହ୍ନ;शोधगंगा-१ନାମରେ ଥିବା ଆଧାର ଭିତରେ କିଛି ଲେଖା ନାହିଁ । - ↑ एड्विन फ़ेलिक्स टी. एट्किनसन (१८७४). स्टैटिस्टिकल, डिस्क्रिप्टिव एंड हिस्टोरिकल अकाउंट ऑफ़ द नॉर्थ-वेस्टर्न प्रोविन्सेस ऑफ़ इण्डिया, ई° टी° एटकिन्सन [ तथा अन्य] (in ଇଂରାଜୀ). pp. ४४९-४५१.
{{cite book}}: Check date values in:|year=(help) - ↑ फ़िनबार बॅरी फ़्लड (२००९). ऑब्जेक्ट्स ऑफ़ ट्रान्स्लेशन: मॅटीरियल कल्चर एण्ड मॅडीवियल "हिन्दू-मुस्लिम" एन्काउन्टर (in ଇଂରାଜୀ). प्रिन्स्टन युनिवर्सिटी प्रेस. pp. ८०. ISBN 0-691-12594-5.
{{cite book}}: Check date values in:|year=(help) - ↑ सेन, एस.एन., २०१३, अ टॅक्स्टबुक ऑफ़ मेडीवियल इण्डियन हिस्ट्री, देल्ही: प्राइमस बुक्स, ISBN 9789380607344 ଛାଞ୍ଚ:अंग्रेज़ी
- ↑ पाण्डेय, विमल चन्द्र, प्राचीन भारत का इतिहास, मेरठ, १९८३-८४, पृ.६३
- ↑ ୮.୦ ୮.୧ पौराणिक एवं ऐतिहासिक ग्रन्थों में वर्णित कालिंजर। कालिंजर-षष्टम अध्याय।(पीडीएफ) कु.रमिता- शोध कार्य।शोध पर्यवेक्षक:प्रो.बी.एन.राय।ज.लाल नेहरु महाविद्यालय, बांदा।२१ अगस्त, २००१।
- ↑ ୯.୦ ୯.୧ ଆଧାର ଭୁଲ: ଅଚଳ
<ref>ଚିହ୍ନ;कालजयीନାମରେ ଥିବା ଆଧାର ଭିତରେ କିଛି ଲେଖା ନାହିଁ । - ↑ ଆଧାର ଭୁଲ: ଅଚଳ
<ref>ଚିହ୍ନ;बुन्देलନାମରେ ଥିବା ଆଧାର ଭିତରେ କିଛି ଲେଖା ନାହିଁ । - ↑ ୧୧.୦ ୧୧.୧ ଆଧାର ଭୁଲ: ଅଚଳ
<ref>ଚିହ୍ନ;गजबନାମରେ ଥିବା ଆଧାର ଭିତରେ କିଛି ଲେଖା ନାହିଁ । - ↑ इक्तिदार आलम खाँ, गण्ड चन्देल, हिस्टॉरिकल डिक्शनरी ऑफ़ मेडीवियल इण्डिया, (स्केयरक्रो प्रेस, २००७), ६६.ଛାଞ୍ଚ:अंग्रेज़ी
- ↑ ରାଜ କୁମାର, "ଚାମର ରାଜବଂଶର ଇତିହାସ: (ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦ ଷଷ୍ଠ ଶତାବ୍ଦୀରୁ ଦ୍ୱାଦଶ ଶତାବ୍ଦୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ)", (କାଲପାଜ୍ ପ୍ରକାଶନ, 2006), ପୃ। 128 ଛାଞ୍ଚ:ଇଂରାଜୀराज कुमार, हिस्ट्री ऑफ़ द चमार डायनेस्टी : (फ़्रॉम सिक्स्थ सेंचुरी ए.डी. टू ट्वेल्वथ सेंचुरी ए.डी), (कल्पाज़ पब्लिकेशन्स, २००८), पृ. १२७ ଛାଞ୍ଚ:अंग्रेज़ी
- ↑ सिंह, शीलवंत. सी-सैट पेपर, ६० दिनों में (in ଇଂରାଜୀ). टाटा मॅक्ग्रॉ हिल एड्युकेशन. 0071074953, 9780071074957.
{{cite book}}: Cite has empty unknown parameters:|origmonth=and|origdate=(help) - ↑ "Shēr Shah of Sūr" (in ଇଂରାଜୀ). ब्रिटैनिका विश्वकोष. Retrieved २३ अगस्त २०१०.
{{cite web}}: Check date values in:|accessdate=(help) - ↑ चौरसिया, राधे श्याम (२००२). हिस्ट्री ऑफ़ मेडीवियल इण्डिया: फ़्रॉम १००१ ए.डी - १७०७ ए.डी (in ଇଂରାଜୀ). क्रैबट्री पब्लिशिंग कंपनी. p. १७९. ISBN 81-269-0123-3. Retrieved २३ अगस्त २०१०.
{{cite book}}: Check date values in:|accessdate=and|year=(help) - ↑ शिमेल, ऍनी मॅरी; बर्ज़ीन के वाघमार (२००४). द एम्पायर ऑफ़ द ग्रेट मुग़ल्स: हिस्ट्री, आर्ट एंड कल्चर (in ଇଂରାଜୀ). रेक्शन बुक्स. p. २८. ISBN 1-86189-185-7. Retrieved २३ अगस्त २०१०.
{{cite book}}: Check date values in:|accessdate=and|year=(help) - ↑ सिंह, सरीना; लिण्डसे ब्राउन; पाउल क्लैमर; रोडनी कॉक्स; जॉन मॉक् (२००८). पाकिस्तान एण्ड द काराकोरम हाईवे (in ଇଂରାଜୀ). Vol. ७, सचित्र. लोनली प्लॅनिट. p. १३७. ISBN 1-74104-542-8. Retrieved २३ अगस्त २०१०.
{{cite book}}: Check date values in:|accessdate=and|year=(help) - ↑ ଆଧାର ଭୁଲ: ଅଚଳ
<ref>ଚିହ୍ନ;Shodhgangaନାମରେ ଥିବା ଆଧାର ଭିତରେ କିଛି ଲେଖା ନାହିଁ । - ↑ "बरसात में देखें बुंदेलखंड का सौंदर्य". गृहशोभा. ६ जुलाई २०१६. Archived from the original on 2017-02-28. Retrieved ७ जुलाई २०१८.
{{cite web}}: Check date values in:|access-date=and|date=(help)
ବାହ୍ୟ ଆଧାର
ସମ୍ପାଦନା
- चित्र दीर्घा कालिंजर दुर्ग
- विकिमैपिया पर देखें
- ୟୁ-ଟବ୍ରେ Error:No page id specified
- कलिंजर दुर्ग गूगल मानचित्र पर।(२७ फ़रवरी २०१७)
ଛାଞ୍ଚ:भारत के दुर्ग ଛାଞ୍ଚ:मध्य प्रदेश के हिन्दू मंदिर
श्रेणी:भारत के किले श्रेणी:उत्तर प्रदेश के दर्शनीय स्थल श्रेणी:चन्देल शासक श्रेणी:उत्तर प्रदेश का इतिहास श्रेणी:उत्तर प्रदेश के भवन और स्थापत्य श्रेणी:उत्तर प्रदेश की संस्कृति श्रेणी:पौराणिक कथाएँ श्रेणी:उत्तर प्रदेश के हिन्दू तीर्थ श्रेणी:बांदा की तहसीलें [[श्रेणी:बांदा ज़िला, उत्तर प्रदेश]