ପୁତନା
ପୁତନା (ଇଂରାଜୀ ଭାଷାରେPūtanā (ଅର୍ଥ ପଚନ)) ଜଣେ ରାକ୍ଷସୀ ଥିଲେ ଓ ଭାରତୀୟ ପୁରାଣ ଅନୁସାରେ ସେ କୃଷ୍ଣଙ୍କଦ୍ୱରା ନିହତ ହୋଇଥିଲେ । ପୁତନାଙ୍କୁ କେହି କେହି କୃଷ୍ଣଙ୍କର ଧାଈମା କହନ୍ତି ଯେହେତୁ ସେ କୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ନିଜର ସ୍ତନ୍ୟପାନ କରେଇଥିଲେ ଯଦିଓ ବିଷାକ୍ତ କ୍ଷୀର ସାହାଯ୍ୟରେ ତାଙ୍କୁ ବଧ କରିବା ପୁତନାର ଅସଲ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଥିଲା । କ୍ଷୀର ଦେଇ ମାତୃସ୍ନେହର ଚରମ ନିଦର୍ଶନ ପୁତନା ଦେଖେଇଥିଲେ,[୧] ଯଦିଓ ତାଙ୍କର ଅସତ୍ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଥିଲା । ବିଭିନ୍ନ ପୁରାଣ ଅନୁସାରେ ସେ କୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ମାରିବାକୁ ଆସିଥିଲେ ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କଠାରେ ଅବଶେଷରେ ନିଜକୁ ସମର୍ପଣ କରିଦେଇଥିଲେ ।
ପୁତନାଙ୍କୁ ଏକ ଶିଶୁ ରୋଗ ବା କାମନାର ପକ୍ଷୀ ବା ଦୁଷ୍ଟ ମାତା ଭାଗରେ ବିଭିନ୍ନ ପୁରାଣମାନଙ୍କରେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଛି । ତାଙ୍କୁ ମାତୃକା ଦଳରେ ରଖାଯାଇଛି ଓ ୟୋଗିନୀ ବା ଗ୍ରହଣୀ ଦଳରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରାଯାଇଛି । ପୁରାତନ ଭାରତୀୟ ଧର୍ମ ଗ୍ରନ୍ଥମାନଙ୍କରେ ଶିଶୁମାନଙ୍କୁ ରୋଗ ଦାଉରୁ ଦୂରରେ ରଖିବା ପାଇଁ ପୁତନା ପୂଜା କରିବାକୁ ଉପଦେଶ ଦିଆଯାଇଛି । ଆଉ ମଧ୍ୟ ପୁତନାମାନଙ୍କର ଏକ ଦଳ ଥିବା ମଧ୍ୟ ଲେଖାଅଛି ।
ଶବ୍ଦ ବ୍ୟତ୍ପତ୍ତି
ସମ୍ପାଦନାପୁତନା ଶବ୍ଦରେ ଥିବା ପୁତ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ ପରିସ୍କୃତ; ଯାହାର ଅର୍ଥ ବାହାରୁଛି ଯିଏ ପରିସ୍କାର କରେ । ଅନ୍ୟ ଏକ ଅର୍ଥରେ ପୁତ ଅର୍ଥ ଏକ ପ୍ରକାର ନର୍କର ନାମ ଯାହା ପିତାମାତାଙ୍କର ପୁଅଙ୍କ ସହିତ ସମ୍ପର୍କ ରଖିଥାଏ । [୨] ହର୍ବର୍ଟଙ୍କ ଅନୁସାରେ ତାଙ୍କର ମାତୃକା ସହିତ ସମ୍ପର୍କ ଥିଲା ଓ ମାତୃତ୍ୱ ସହିତ ମଧ୍ୟ ସମ୍ପର୍କ ଥିଲା ।[୩] ହ୍ୱାଇଟଙ୍କ ମତରେ ପୁତନା ଅର୍ଥ ଦୁର୍ଗନ୍ଧଯୁକ୍ତ ପୂଜ ଯାହା ଘାଆମାନଙ୍କରୁ ବାହାରେ । ଶିତଳା ଦେବୀଙ୍କର ଏକ ଅସ୍ତ୍ର ଭାବରେ ପୁତନାଙ୍କର ଚିତ୍ରଣ ମଧ୍ୟ ହୋଇଛି । [୪]
କିମ୍ବଦନ୍ତୀ
ସମ୍ପାଦନା
ପୁତନା ଓ କୃଷ୍ଣଙ୍କର କଥା ଅନେକ ପୁରାଣରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଛି ଯଥା:- ଭାଗବତ ପୁରାଣ, ହରିବଂଶ, ବ୍ରହ୍ମ ବୈବର୍ତ୍ତ ପୁରାଣ, ବିଷ୍ଣୁ ପୁରାଣ, ଗର୍ଗ ସଂହିତା ଓ ପ୍ରେମ ସାଗର । [୫]
ପୁତନା (ପୁତନୀ) ଅସୁରୁଣୀଙ୍କୁ କୃଷ୍ଣଙ୍କ ମାମୁ କଂସ ପଠେଇଥିଲେ ଭଣଜା କୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ମାରିବାକୁ । ଗୋଟିଏ ସୁନ୍ଦରୀ ନାରୀ ବେଶରେ ପୁତନା ଗୋକୁଳର ବ୍ରଜଧାମକୁ ଯାଇଥିଲେ । ତାଙ୍କର ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ଯୋଗୁ ତାଙ୍କୁ ଦେବୀ ଲକ୍ଷ୍ମୀ ଭାବରେ ଗୋପାଳକମାନଙ୍କର ଭ୍ରମ ହୋଇଥିଲା । କୃଷ୍ଣଙ୍କର ପାଳିତା ମାତା ଯଶୋଦା ପୁତନାଙ୍କ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟରେ ମୋହିତ ହୋଇ କୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ସ୍ତନ୍ୟପାନ କରେଇବାକୁ ଅନୁମତି ଦେଇଥିଲେ । ପୁତନା ନିଜ ସ୍ତନରେ ମଣ୍ଡନ ନାମକ ଏକ ନିଶା ଦ୍ରବ୍ୟ ବୋଳିଦେଇ ଆସିଥିଲେ ଯାହା ଫଳରେ କୃଷ୍ଣଙ୍କର ମୃତ୍ୟୁ ସୁନିଶ୍ଚିତ ହୋଇଥାଅନ୍ତି । କିନ୍ତୁ କୃଷ୍ଣ ପୁତନାଙ୍କର ସ୍ତନକୁ ଚିପିଦେଇ ସେହି ପଥରେ ତାଙ୍କର ପ୍ରାଣ ହରଣ କରିଥିଲା । ପୂର୍ବ ଜନ୍ମରେ ପୁତନାଙ୍କୁ ବିଷ୍ଣୁ ନିଜର ପରବର୍ତ୍ତୀ ଅବତାର ସହ ପୁତନାର ସାକ୍ଷାତ ହେବାର ବରଦାନ ଦେଇଥିଲେ । ଅତ୍ୟଧିକ ଯନ୍ତ୍ରଣାରେ ଅଧିର ହୋଇ ପୁତନା ସ୍ତନ ଉପରେ କୃଷ୍ଣ ଥାଇ ମଧ୍ୟ ବିକଳରେ ଦୌଡ଼ିବାକୁ ଲାଗିଲେ ଓ ଅବଶେଷରେ ପୁତନାର ମୃତ୍ୟୁ ହୋଇଥିଲା । ତା ପୂର୍ବରୁ ସେ ନିଜର ରାକ୍ଷସୀ ଆକାର ଧାରଣ କରି ବୃକ୍ଷମାନଙ୍କୁ ଉପାଡ଼ି ତିନି ଯୋଜନ ଦୂରକୁ ଫିଙ୍ଗିଦେଇଥିଲେ ।[୬][୭] ବ୍ରଜବାସୀମାନେ ପୁତନାର ହାଡ଼ ଓ ପାଦକୁ ମାଟିରେ ପୋତିଦେଲେ ଓ ମାଂସ, ଚର୍ମ ଇତ୍ୟାଦି ପୋଡ଼ିଦେଲେ । ସେହି ଅଗ୍ନିଶିଖାରୁ ସୁବାସିତ ସୁଗନ୍ଧ ଚତୁର୍ଦ୍ଦିଗରେ ବ୍ୟାପିଗଲା ଯେହେତୁ ସେ କୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ସ୍ତନ୍ୟପାନ କରେଇଥିଲେ । [୬] ଏହି କାରଣରୁ ଯଶୋଦାଙ୍କ ସହିତ ପୁତନାଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ପାଳିତା ମାତା ଆଖ୍ୟା ଦିଆଯାଏ । [୮]