ମାନବ ମସ୍ତିଷ୍କ

ମାନବ ମସ୍ତିଷ୍କ ସ୍ନାୟୁ ମଣ୍ଡଳର (nervous system) ଏକ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ଅଙ୍ଗ ଓ ମେରୁଦଣ୍ଡ (spinal cord) ସ‌ହିତ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ସ୍ନାୟୁ ମଣ୍ଡଳ ସୃଷ୍ଟି କରନ୍ତି । ମସ୍ତିଷ୍କ‌କୁ ତିନି ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ ଯଥା:- ପ୍ରମସ୍ତିଷ୍କ (cerebrum), ବ୍ରେନଷ୍ଟେମ (brainstem) ଓ ସେରିବେଲମ (cerebellum) । ମାନବ ଶରୀରର ଅଧିକାଂଶ କାର୍ଯ୍ୟ ଏହି ଅଙ୍ଗଦ୍ୱାରା ସମାହିତ ହୋଇଥାଏ; ସ୍ନାୟୁ ମାଧ୍ୟମରେ ଆସିଥିବା ବିଭିନ୍ନ ଖବରମାନଙ୍କର ପ୍ରୋସେସିଙ୍ଗ, ଇଣ୍ଟିଗ୍ରେଟିଙ୍ଗ ଓ ସ୍ପର୍ଶ ଅଙ୍ଗ ମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ଆସିଥିବା ବିଭିନ୍ନ ଖବରକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରାଯାଇଥାଏ ଓ ସେହି ଅନୁସାରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବାକୁ ଶରୀରର ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନ‌କୁ ଅନୁଦେଶ ବା ଇନସ୍ଟ୍ରକସନ ଦିଆଯାଏ । ମାନବ ମୁଣ୍ଡର (head) ଖପୁରୀ (skull bones) ଭିତରେ ଏହା ସୁରକ୍ଷିତ ହୋଇ ରହିଥାଏ ।

ମାନବ ମସ୍ତିଷ୍କ
ମାନବ ମସ୍ତିଷ୍କ ଓ ଖପୁରୀ
Cerebral lobes: the frontal lobe (pink), parietal lobe (green) and occipital lobe (blue)
ଲାଟିନ ଭାଷାରେ	ସେରେବ୍ରମ (Cerebrum)
ବିଭାଗ	Central nervous system Neuroimmune system
ଧମନୀ	Internal carotid arteries, vertebral arteries
ଶିରା	Internal jugular vein, internal cerebral veins; external veins: (superior, middle, and inferior| cerebral veins), basal vein, and cerebellar veins
Precursor	Neural tube

ମାନବ ମସ୍ତିଷ୍କର ସର୍ବାଧିକ ବଡ଼ ଅଂଶର ନାମ ପ୍ରମସ୍ତିଷ୍କ ବା ସେରେବ୍ରମ । ସେରେବ୍ରାଲ ହେମିସ୍ଫିଅର (cerebral hemispheres) ନାମରେ ଏହା ଦୁଇ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ ହୋଇଥାଏ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଭାଗରରେ ଥିବା ସେରେବ୍ରାଲ କର୍ଟେକ୍ସର ବାହ୍ୟ ଅଂଶକୁ ଗ୍ରେମାଟର ଓ ଅଭ୍ୟନ୍ତର ଅଂଶକୁ ହ୍ୱାଇଟ ମାଟର କୁହାଯାଏ । କର୍ଟକ୍ସରେ ଥିବା ବଡ଼ ଅଂଶକୁ ନିଓକର୍ଟେକ୍ସ (neocortex) ଓ ଛୋଟ ଅଂଶକୁ ଆଲୋକର୍ଟେକ୍ସ (allocortex) କୁହାଯାଏ । ନିଓକର୍ଟେକ୍ସରେ ଛଅଟି ସ୍ତର ଥାଏ ଓ ଆଲୋକର୍ଟେକ୍ସରେ ତିନିରୁ ଚାରି ସ୍ତର ଥାଏ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ହେମିସ୍ଫିଅରକୁ ଚାରି ଲୋଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ ଯଥା:- ଫ୍ରଣ୍ଟାଲ (frontal), ଟେମ୍ପୋରାଲ (temporal), ପାରାଇଏଟାଲ (parietal) ଓ ଅକ୍ସିପିଟାଲ (occipital lobe) ଲୋବ । ଫ୍ରଣ୍ଟାଲ ଲୋବରେ ସ୍ୱନିୟନ୍ତ୍ରଣ (self-control), ଯୋଜନା (planning), ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ ବିଚାର (reasoning) ଓ ଆବସ୍ଟ୍ରାକ୍ଟ ବିଚାର (abstract thought) ଭଳି ଏକଜିକ୍ୟୁଟିଭ କର୍ମ (executive functions) କରାଯାଏ; ଅକ୍ସିପିଟାଲ ଲୋବରେ ଦୃଷ୍ଟିର କେନ୍ଦ୍ର ଥାଏ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଲୋବରେ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସ୍ଥାନରେ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କାମ ହୁଏ ଯେପରିକି ସେନ୍‌ସରି କର୍ଟେକ୍ସ, ମୋଟୋର କର୍ଟେକ୍ସ ଓ ସେରେବ୍ରାଲ କର୍ଟେକ୍ସ ଆସୋସିଏସନ କ୍ଷେତ୍ର । ଉଭୟ ଲୋବ ଏକାଭଳି ଦେଖାଯାଉଥିଲେ ମଧ୍ୟ କାର୍ଯ୍ୟ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଯାଗାରେ ସାଧିତ ହୁଏ ଯେପରିକି ଭାଷା ବାମ ପାଖରେ ଓ ସ୍ପାସିଆଲ ଦୃଷ୍ଟି ସକ୍ଷମତା (visual-spatial ability) ଡାହାଣ ପାଖରେ ଥାଏ । ଦୁଇ ହେମିସ୍ଫିଅର ପରସ୍ପର ସ‌ହିତ କମିସ୍ୟୁରାଲ ସ୍ନାୟୁ ଟ୍ରାକ୍ଟ (commissural nerve tracts) ସାହାଯ୍ୟରେ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ ଓ କର୍ପସ କାଲୋସମ (corpus callosum) ସବୁଠାରୁ ବଡ଼ ଥାଏ ।

ବ୍ରେନସ୍ଟେମଦ୍ୱାରା ସେରେବ୍ରମ ଓ ମେରୁଦଣ୍ଡ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇଥାଆନ୍ତି । ବ୍ରେନସ୍ଟେମରେ ମିଡବ୍ରେନ, ପନ୍ସ ଓ ମେଡୁଲା ଓବଲଙ୍ଗାଟା ଥାଏ । ସେରେବ୍ରମ ଓ ବ୍ରେନସ୍ଟେମ ପରସ୍ପର ସ‌ହିତ ସେରିବେଲାର ପେଡୁନ‌କ୍ଲ ସାହାଯ୍ୟରେ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇଥାଆନ୍ତି । ସେରେବ୍ରମ ଭିତରେ ଚାରୋଟି ଭେଣ୍ଟ୍ରିକ୍ଲ ଥାଏ ଓ ସେଗୁଡ଼ିକ ପରସ୍ପର ସ‌ହିତ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇଥାଆନ୍ତି ଓ ତାହା ମଧ୍ୟରେ ସେରେବ୍ରୋସ୍ପାଇନାଲ ଫ୍ଲୁଇଡ ପ୍ରସ୍ତୁତ ଓ ସଂଚାଳନ ହେଉଥାଏ । ସେରେବ୍ରାଲ କର୍ଟେକ୍ସ ତଳେ ଥାଲାମସ (thalamus), ଏପିଥାଲାମସ, ପାଇନିଆଲ ଗ୍ରନ୍ଥି, ହାଇପୋଥାଲାମସ (hypothalamus), ପିଟୁଇଟାରି ଗ୍ରନ୍ଥି ଓ ସବଥାଲାମସ; ଲିମ୍ବିକ ସିସ୍ଟମରେ ଆମିଗଡାଲା (amygdala) ଓ ହିପୋକାମ୍ପସ (hippocampus); କ୍ଲସ୍ଟ୍ରମ, ବାସାଲ ଗାଙ୍ଗ୍ଲିଆର (basal ganglia) ଅନେକ ନ୍ୟୁକ୍ଲିଅସ; ବାସାଲ ଫୋରବ୍ରେନ ଓ ତିନୋଟି ସରକମ‌ଭେଣ୍ଟ୍ରିକୁଲାର ଅର୍ଗାନ ଥାଏ । ମସ୍ତିଷ୍କରେ ସ୍ନାୟୁ ଓ ନିଉରୋଗ୍ଲିଆ ଜୀବକୋଷ ଥାଏ । ମସ୍ତିଷ୍କରେ ୮୬ ବିଲିଅନ ସ୍ନାୟୁ ଥାଏ ଓ ସମାନ ସଂଖ୍ୟକ ଅନ୍ୟ ଜୀବକୋଷମାନ ଥାଏ । ନିଉରୋଟ୍ରାନ୍ସମିସନ ସାହାଯ୍ୟରେ ସ୍ନାୟୁରୁ ସ୍ନାୟୁକୁ ଖବର ସଞ୍ଚାଳିତ ହୁଏ ।