"ବରାହମିହିର" ପୃଷ୍ଠାର ସଂସ୍କରଣ‌ଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରେ ତଫାତ

| name = ବରାହମିହିର<br />वराहमिहिर<br />Varāhamihira

'''ବରାହମିହିର''' (ସନ ୫୦୫- ସନ ୫୮୭) ହେଉଛନ୍ତି ଜଣେ ମହାନ୍ ଭାରତୀୟ ଗଣିତଜ୍ଞ, ଜ୍ୟୋତିର୍ବିଦ ଓ ଖଗୋଳ ବିଜ୍ଞାନୀ। ସେ କେବଳ ବରାହ ବା ମିହିର ଭାବେ ମଧ୍ୟ ପରିଚିତ। ତାଙ୍କର ଜନ୍ମ ଉଜ୍ଜୟିନୀରେ ହୋଇଥିଲା ।<ref>{{cite web |url=http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Varahamihira.html |title=ବରାହମିହିର |author= ଜେ. ଜେ. ଓ’କନ୍ନର ଏବଂ ଇ.ଏଫ. ରବର୍ଟସନ |date= |work= |publisher= |accessdate=}}</ref>ପିତା ଆଦିତ୍ୟଦାସଙ୍କ ଠାରୁ ପାରମ୍ପାରିକ ଗଣିତ ଏବଂ ଜ୍ୟୋତିଷ ଶାସ୍ତ୍ର ଅଧ୍ୟୟନ କରି ସେଥିରେ ଅନେକ ସଂସ୍କାର ଆଣିଥିଲେ। [[ଗୁପ୍ତ ସାମ୍ରାଜ୍ୟ]]ର ବିକ୍ରମାଦିତ୍ୟ(ଚନ୍ଦ୍ରଗୁପ୍ତ-୨ୟ) ଙ୍କ ରାଜସଭାରେ ସେ ନବରତ୍ନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସ୍ଥାନ ପାଇଥିଲେ।

== ଜୀବନୀ ==

ବରାହମିହିରଙ୍କ ଜନ୍ମ ସନ ୫୦୫ରେ ଉଜ୍ଜୟିନୀ ନିକଟସ୍ଥ କପିଥ୍ୟ ଗ୍ରାମରେ ଏକ [[ବ୍ରାହ୍ମଣ]] ପରିବାରରେ ହୋଇଥିଲା। ତାଙ୍କର ପିତା ସୂର୍ଯ୍ୟ ଭଗବାଙ୍କଙ୍କ ଉପାସକ ଥିଲେ ଓ ତାଙ୍କରି ଠାରୁ ସେ ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ଜ୍ୟୋତିଷ ବିଦ୍ୟା ଶିକ୍ଷା କରିଥିଲେ। କୁସୁମପୁର([[ପାଟଣା]]) ଯିବା ପରେ ଯୁବ ବରାହମିହିରଙ୍କ ସାକ୍ଷାତ ମହାନ ଜ୍ୟୋତିର୍ବିଦ ଓ ଖଗୋଳ ଖଗୋଳ ବିଜ୍ଞାନୀ [[ଆର୍ଯ୍ୟଭଟ]]ଙ୍କ ସହିତ ହୋଇଥିଲା ଏବଂ ସେ ଜ୍ୟୋତିର୍ବିଜ୍ଞାନ ତଥା ଖଗୋଳ ବିଜ୍ଞାନକୁ ସମଗ୍ର ଜୀବନ ଅଧ୍ୟୟନ କରିବେ ବୋଲି ସ୍ଥିର କରିଥିଲେ। [[ଗୁପ୍ତ ଯୁଗ]]ର ଶାସନ ସମୟରେ ଉଜ୍ଜୟିନୀ ଏକ ପ୍ରମୁଖ ଶିକ୍ଷାକେନ୍ଦ୍ରର ସ୍ଥଳୀ ରୂପେ ପରିଚିତ ଥିଲା; ଯେଉଁଠାରେ କଳା, ବିଜ୍ଞାନ ଓ ସଂସ୍କୃତିର ଅଧ୍ୟୟନ ପାଇଁ ଅନେକ ବିଦ୍ୱାନ ଏକତ୍ର ହେଉଥିଲେ । ତାଙ୍କର ପ୍ରଗାଢ଼ ଜ୍ୟୋତିଷ ଜ୍ଞାନର ଖବର ପାଇ ରାଜା ବିକ୍ରମାଦିତ୍ୟ(ଚନ୍ଦ୍ରଗୁପ୍ତ-୨ୟ) ରାଜ୍ୟସଭାରେ ତାଙ୍କୁ ନବରତ୍ନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସ୍ଥାନ ଦେଇଥିଲେ। ସନ ୫୮୭ରେ ବରାହମିହିର ମୃତ୍ୟୁବରଣ କରିଥିଲେ।

== ରଚନାବଳୀ ==

=== ପଞ୍ଚ-ସିଦ୍ଧାନ୍ତିକା ===

ବରାହମିହିରଙ୍କ ମୁଖ୍ୟ ରଚନା ଭାବେ '''ପଞ୍ଚ-ସିଦ୍ଧାନ୍ତିକା''' କୁ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ ଯାହାକି ପ୍ରାୟତଃ ସନ ୫୭୫ରେ ରଚିତ ହୋଇଥିଲା। ଏହି ଗ୍ରନ୍ଥରେ ପୂର୍ବ-ପ୍ରଚଳିତ ପାଞ୍ଚଟି ଜ୍ୟୋତିର୍ବିଜ୍ଞାନୀୟ ସିଦ୍ଧାନ୍ତର ଅବତାରଣା ରହିଛି। ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା - [[ସୂର୍ଯ୍ୟ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ]], [[ରୋମକ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ]], [[ପୌଳିଷ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ]], [[ବଶିଷ୍ଠ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ]], [[ପିତାମହ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ]]। ଏହି ରଚନାଟି [[ବେଦାଙ୍ଗ ଜ୍ୟୋତିଷ]] ଏବଂ ହେଲେନୀୟ ଜ୍ୟୋତିଷ(ଗ୍ରୀସ, ମିଶରୀୟ ଓ ରୋମାନ ଜ୍ୟୋତିଷର ସହିତ) ର ଏକ ସମାହାର ରୂପେ ଜଣାଶୁଣା। <ref>"The Pañca-siddhāntikā ("Five Treatises"), a compendium of Greek, Egyptian, Roman and Indian astronomy. Varāhamihira's knowledge of Western astronomy was thorough. In 5 sections, his monumental work progresses through native Indian astronomy and culminates in 2 treatises on Western astronomy, showing calculations based on Greek and Alexandrian reckoning and even giving complete Ptolemaic mathematical charts and tables. Encyclopædia Britannica (2007) s.v.[http://www.britannica.com/eb/article-9074832/Varahamihira ବରାହମିହିର]</ref> ପଞ୍ଚ-ସିଦ୍ଧାନ୍ତିକାରେ ପ୍ରଥମ ଥର ପାଇଁ ଉଲ୍ଲେଖ ହୋଇଥିଲା ଯେ ଅୟନାଂଶ ବା ସମ୍ପାତର ଚଳନ ଅବଧି ୫୦.୩୨ସେକେଣ୍ଡ.୬୬୫୫। ଏହା ବ୍ୟତୀତ ଏହି ଗ୍ରନ୍ଥଟିରେ ଅନେକ ତ୍ରିକୋଣମିତୀୟ ମହତ୍ତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ସୁତ୍ର ରହିଅଛି।

ଏକାଦଶ ଶତାବ୍ଦୀର ଆରବୀୟ ଗବେଷକ '''ଆଲବେରୁନି''' ତାଙ୍କ ରଚନାରେ ଏହି ପାଞ୍ଚଟି ଜ୍ୟୋତିର୍ବିଜ୍ଞାନୀୟ ସିଦ୍ଧାନ୍ତର ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି:

:"ସେମାନଙ୍କ(ଭାରତୀୟ) ପାଖରେ ପାଞ୍ଚଟି ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ରହିଛି:

:* ବଶିଷ୍ଠ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ - ବିଷ୍ଣୁଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ସଙ୍କଳିତ,

:* ପୌଳିଷ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ - ପୁଲିଷାଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ସଙ୍କଳିତ(ଗ୍ରୀକ ଶବ୍ଦ ପୌଲିଷାରୁ ଆନୀତ),

:* ରୋମକ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ - ଶ୍ରୀସେନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ସଙ୍କଳିତ,

:* ପିତାମହ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ

=== ବୃହତ-ସଂହିତା ===

=== ଜ୍ୟୋତିଷ ଶାସ୍ତ୍ର ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ===

ସେ ଜଣେ ବିଖ୍ୟାତ ଜ୍ୟୋତିଷ ଭାବେ ମଧ୍ୟ ଖ୍ୟାତିଲାଭ କରିଥିଲେ। ସେ [[ଫଳିତ ଜ୍ୟୋତିଷ]]ର ତିନିଟି ଗ୍ରନ୍ଥ - '''ବୃହତ-ଜାତକ''', '''ଲଘୁ-ଜାତକ''', '''ବୃହତ-ସଂହିତା'''ର ରଚୟିତା। ତାଙ୍କର ପୁତ୍ର ପୃଥୁୟାସାସ ମଧ୍ୟ ହିନ୍ଦୁ ଜ୍ୟୋତିଷଶାସ୍ତ୍ରର ଏକ ଗ୍ରନ୍ଥ '''ହୋର ସାର'''ର ରଚନା କରିଛନ୍ତି।

== ପଶ୍ଚିମୀ ଜ୍ୟୋତିଷ ଶାସ୍ତ୍ରର ପ୍ରଭାବ ==

ରୋମକ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଓ ରୋମକ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ରୋମାନୀୟ ଏବଂ ଗ୍ରୀକ ଜ୍ୟୋତିଷ ଶାସ୍ତ୍ର ଦ୍ୱାରା ବହୁ ମାତ୍ରାରେ ପ୍ରଭାବିତ। କିନ୍ତୁ ଏହି ତଥ୍ୟଟି ଏକ ତର୍କର ବିଷୟ ଯେହେତୁ; ପ୍ରଥମଥର କରି ଭାରତୀୟ ବୈଦିକ ବିଚାର ବିଦେଶୀ ଜ୍ୟୋତିର୍ବିଜ୍ଞାନୀ ମାନଙ୍କୁ ଅନୁପ୍ରେରିତ କରିଥିଲା ଏବଂ ସଂଶୋଧିତ ହୋଇ ଭାରତକୁ ପୁଣିଥରେ ଆସିଥିଲା।

== ବରାହମିହିରଙ୍କ ପ୍ରଣିତ ତ୍ରିକୋଣମିତିକ ସୂତ୍ର ==

== ବୈଜ୍ଞାନିକ ବିଚାର ଓ ଯୋଗଦାନ ==

ବରାହମିହିର ବେଦ ଜ୍ଞାନରେ ବିଶ୍ୱାସ ରଖୁଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଅଲୌକିକ କାର୍ଯ୍ୟରେ ଅନ୍ଧ ଭାବେ ବିଶ୍ୱାସ କରୁନଥିଲେ। ତାଙ୍କର ମନୋବୃତ୍ତି ଓ ଭାବନା ଏକ ବୈଜ୍ଞାନିକର ଥିଲା। ଆର୍ଯ୍ୟଭଟଙ୍କ ପରି ସେ ମଧ୍ୟ କହିଥିଲେ ଯେ ପୃଥିବୀ ଗୋଲ ଅଟେ। ବିଜ୍ଞାନର ଇତିହାସରେ ସେ ପ୍ରଥମ ବ୍ୟକ୍ତି ଥିଲେ ଯେ କି କହିଥିଲେ - ଏପରି ଏକ ଶକ୍ତି ଅଛି ଯାହା ବସ୍ତୁମାନଙ୍କୁ ଜମି ପ୍ରତି ଆକର୍ଷିତ କରି ରଖୁଛି। ଆଜି ଏହା ମାଧ୍ୟାକର୍ଷଣ ଶକ୍ତି ରୂପେ ପରିଚିତ। କିନ୍ତୁ ସେ ଏକ ଭୁଲ ତଥ୍ୟରେ ମଧ୍ୟ ବିଶ୍ୱାସ କରୁଥିଲେ ଯେ ପୃଥିବୀ ଗତିଶୀଳ ନୁହେଁ। ସେ କହିଥିଲେ; " ଯଦି ପୃଥିବୀର ଗତିମାନ, ତେବେ ପକ୍ଷୀମାନେ ପୃଥିବୀ ଗତିର ବିପରୀତ ଦିଗରେ(ପଶ୍ଚିମ ଦିଗ) ଗତି କରି ସେହି ମୁହୂର୍ତ୍ତରେ ନିଜର ବାସସ୍ଥାନରେ ପହଞ୍ଚିପାରିବେ। "

ଏହା ବ୍ୟତୀତ ସେ ପର୍ଯ୍ୟବରଣ ବିଜ୍ଞାନ(ଇକୋଲୋଜି), ଜଳବିଜ୍ଞାନ(ହାଇଡ୍ରୋଲୋଜି), ଭୂବିଜ୍ଞାନ(ଜିଓଲୋଜି) ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଅନେକ ଗୁରୁତ୍ତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଟିପ୍ପଣୀ ଦେଇଥିଲେ। ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାକରଣରେ ବିଶେଷ ଦକ୍ଷତା ପାଇଁ ତାଙ୍କର ରଚନାବଳୀରେ ଛାନ୍ଦର ଏକ ନିଜସ୍ୱ ଶୈଳୀ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ। ଯେପରି ରାଜନିତୀରେ [[କୌଟିଲ୍ୟ]] ([[ଚାଣକ୍ୟ]]), ବ୍ୟାକରଣରେ [[ପାଣିନୀ]], ଏବଂ ନିୟମ ସଂହିତାରେ [[ମନୁ]]; ତାଙ୍କର ରଚନାବଳୀ ପାଇଁ ଖଗୋଳ ବିଜ୍ଞାନ ଜଗତରେ ସେ ବହୁ ଉଚ୍ଚ ସ୍ଥାନରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ।

== ଆଧାର ==

== ଅଧିକ ତଥ୍ୟ ==

* [http://books.google.co.in/books?id=7VR8iriWmzUC&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false ବୃହତ ସଂହିତା, ଭାଗ-୨ ] ( ଗୁଗୁଲ ବହି, ଇଂରାଜୀ ଅନୁବାଦ - ରାମକୃଷ୍ଣ ଭଟ୍ଟ)

* [http://books.google.co.in/books?id=mfUB-mDNIGMC&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false ବରାହମିହିର କୃତ "ବୃହତ ଜାତକ"] (ଗୁଗୁଲ ବହି, ଇଂରାଜୀ ଅନୁବାଦ - ଚିଦାମ୍ବରମ ଆୟାର)

* [http://www.astrojyoti.com/brihatjatakamainpage.htm ବୃହତ ଜାତକ ଶ୍ଳୋକାବଳୀର ଇଂରାଜୀ ଅନୁବାଦ]

* [http://sa.wikisource.org/wiki/बृहज्जातकम् बृहज्जातकम्] (ବିନା ଅର୍ଥ ସହିତ ଦେବନାଗରୀ ଲିପିରେ)

* [http://www.sanskritdocuments.org/all_sa/brihajjAtakam_sa.html ବରାହମିହିରସ୍ୟ ବୃହଜ୍ଜ୍ୟାତକମ] (ସଂସ୍କୃତ ଲେଖା)

* [http://www.wilbourhall.org/index.html#panca Pancasiddhantika, Brhat Jataka, Brhat Samhita and Hora Shastra] Various editions in English and Sanskrit. (PDF)

* [http://www.archive.org/details/brihatjataka00varaiala The Brihat jataka (1905)] Pdf edition internet archive